Έκθεση κόλαφος της Επιτροπής κατά των Βασανιστηρίων. Κουμάντο στις Φυλακές κάνουν οι «ισχυροί» κατάδικοι

Οργανωμένη βία μεταξύ κρατουμένων, κελιά 5,5 τ.μ. με τέσσερις ανθρώπους, μπουκάλες και σακούλες αντί για τουαλέτα, ανήλικοι σε μουχλιασμένα κελιά και κράτηση αιτητών ασύλου για μήνες. Τι καταγράφει η Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων για την Κύπρο.
Μια τετραήμερη επίσκεψη που έγινε διακριτικά από την 1η μέχρι τις 4 Απριλίου 2025 στις Κεντρικές Φυλακές, σε αστυνομικά κρατητήρια, στο Πουρνάρα και στο χώρο κράτησης στο αεροδρόμιο Λάρνακας, μετατράπηκε οκτώ μήνες αργότερα σε ένα 44σελιδο κατηγορητήριο για το κυπριακό σύστημα κράτησης.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης (CPT) δημοσιοποίησε σήμερα την έκθεσή της για την Κύπρο, μαζί με την απάντηση της Κυπριακής Δημοκρατίας, επιβεβαιώνοντας τα όσα έχουν γραφτεί σε ρεπορτάζ εδώ και πολύ καιρό, με το αρμόδιο Υπουργείο να κομπάζει ότι όλα πήγαιναν καλά. Τελικώς, μόνο καλά δεν πήγαιναν και οι Κυπριακές Φυλακές, αλλά και τα Αστυνομικά Κρατητήρια, αποδεικνύεται ότι έχουν επιστρέψει στις περιόδους διασυρμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, για τις άθλιες συνθήκες κράτησης.
Στο επίκεντρο των ευρημάτων της έκθεσης βρίσκονται οι Κεντρικές Φυλακές. Η Επιτροπή μιλά για «σοβαρές ανησυχίες» ως προς την ασφάλεια, τις συνθήκες κράτησης και την προστασία ευάλωτων ομάδων. Παρά τις κάποιες βελτιώσεις από τις προηγούμενες επισκέψεις το 2017 και το 2023, η γενική εικόνα, όπως την περιγράφει, είναι πως «λίγα άλλαξαν, και πολλά χειροτέρεψαν».
Διευθύνουν οι «ισχυροί» κατάδικοι
Ο φόβος της εκδίκησης και των αντιποίνων δεν επέτρεψε στους κρατούμενους να αναφερθούν στους ξυλοδαρμούς και την άσχημη συμπεριφορά από συγκεκριμένα μέλη του προσωπικού.
Ωστόσο διαπιστώνεται πως η βία έχει περάσει στα χέρια των «ισχυρών» κρατουμένων οι οποίοι πολλές φορές ενεργούν για λογαριασμό μελών του προσωπικού των Φυλακών. Η CPT διαπιστώνει πως η φυσική ασφάλεια των κρατουμένων παραμένει σοβαρό ζήτημα και πως η βία μεταξύ κρατουμένων όχι μόνο δεν μειώθηκε, αλλά σε ορισμένους τομείς επιδεινώθηκε.
Λόγω της χρόνιας έλλειψης προσωπικού πρώτης γραμμής, «ισχυρές ομάδες κρατουμένων» ελέγχουν πτέρυγες, επιβάλλουν «άτυπες ποινές» και ουσιαστικά ασκούν εξουσία μέσα στο στα κελιά. Η Επιτροπή το συνδέει ευθέως με το άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το οποίο απαγορεύει την απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση, και υπενθυμίζει ότι το κράτος έχει νομική υποχρέωση να προστατεύει όσους στερεί την ελευθερία τους.
Με απλά λόγια, η Κύπρος κατηγορείται ότι άφησε τις Κεντρικές Φυλακές να λειτουργούν ως «ζώνη ημι-αυτοδιαχείρισης» με κυριαρχία ομάδων κρατουμένων, επειδή το κράτος δεν φρόντισε να έχει επαρκές και εκπαιδευμένο προσωπικό.
Σαν τις σαρδέλες με και μπουκάλες αντί για τουαλέτα
Η εικόνα από τις συνθήκες διαβίωσης θα μπορούσε να προέρχεται από άλλη εποχή. Σε πτέρυγες όπως η 10Α, η Επιτροπή εντόπισε μέχρι και τέσσερις κρατουμένους στοιβαγμένους σε κελιά 5,5 τετραγωνικών μέτρων, χώρος που, όπως τονίζει, δεν θα έπρεπε να φιλοξενεί πάνω από ένα άτομο.
Περισσότεροι από τους μισούς χώρους κράτησης στις Κεντρικές Φυλακές δεν διαθέτουν τουαλέτα εντός του κελιού. Το πρόβλημα επιδεινώνεται τη νύχτα, όταν η έλλειψη προσωπικού δεν επιτρέπει στους κρατούμενους να βγαίνουν για την τουαλέτα του θαλάμου. Η CPT καταγράφει ότι κρατούμενοι αναγκάζονται να ουρούν σε μπουκάλες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, να αφοδεύουν σε σακούλες μέσα στα ήδη υπερπλήρη κελιά. Τονίζει μάλιστα ότι πρόκειται για πρακτική «εξευτελιστική» από μόνη της.
Η Επιτροπή αναγνωρίζει ότι οι κρατούμενοι περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας εκτός κελιού, γεγονός που θεωρείται θετικό. Όμως επισημαίνει ότι για μεγάλο αριθμό κρατουμένων δεν υπάρχουν επαρκείς «ουσιώδεις δραστηριότητες» όπως εκπαίδευση, εργασία ή οργανωμένος αθλητισμός. Το αποτέλεσμα είναι φυλακές γεμάτες κόσμο, αλλά άδειες από ουσιαστικό πρόγραμμα επανένταξης.
Ανήλικοι κλεισμένοι σε μουχλιασμένα κελιά
Η πιο σκοτεινή πλευρά της έκθεσης είναι εκείνη που αφορά τους ανήλικους και τους νεαρούς ενήλικες. Η CPT σημειώνει ότι ανήλικοι συνεχίζουν να κρατούνται στις Κεντρικές Φυλακές, σε κακές και ακατάλληλες συνθήκες. Λόγω του υπερπληθυσμού, κάποια παιδιά κοιμούνται σε στρώματα στο πάτωμα, σε κελιά γεμάτα μούχλα και γκράφιτι, μαζί με νεαρούς ενήλικες.
Δεν υπάρχει κανένα ουσιαστικό, παιδοκεντρικό πρόγραμμα δραστηριοτήτων ή επαγγελματικής κατάρτισης, που να βοηθά στην επανένταξή τους. Πολλά παιδιά δηλώνουν στην αποστολή ότι κρυώνουν, πεινούν και βαριούνται. Η Επιτροπή είναι ξεκάθαρη. Οι Κεντρικές Φυλακές «δεν είναι κατάλληλος τόπος για την κράτηση παιδιών» και ζητά την άμεση μεταφορά τους σε ειδική δομή για ανηλίκους.
Η εικόνα των Κεντρικών Φυλακών ως «αποθήκης ανθρώπων» για ενήλικες, νέους και ανήλικους, προσθέτει στο ήδη βαρύ φορτίο της έκθεσης και ανοίγει αναπόφευκτα συζήτηση για παιδική δικαιοσύνη και ειδικές δομές, τις οποίες η Κύπρος χρόνια υπόσχεται και ποτέ δεν οργανώνει στα σοβαρά.
Γυναίκες, αλλοδαποί, υγεία και αυτοκτονίες
Για τις γυναίκες κρατούμενες, η CPT ζητά ρητά να υιοθετηθεί προσέγγιση που να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες τους και να μην αντιμετωπίζονται ως «παράρτημα» μιας ανδρικής φυλακής.
Όσον αφορά τους αλλοδαπούς κρατουμένους, η Επιτροπή επισημαίνει ότι η μεταχείρισή τους χρειάζεται βελτίωση, χωρίς λεπτομερή καταγραφή στο εκτελεστικό μέρος της σύνοψης της έκθεσης, αλλά με σχετικές συστάσεις στο κυρίως κείμενο της.
Στον τομέα της υγείας, από το 2023 μέχρι το 2025 η μοναδική ουσιαστική πρόοδος είναι η πρόσληψη ενός ψυχιάτρου. Κατά τα άλλα, λίγα άλλαξαν. Το ιατρικό απόρρητο παραβιάζεται συστηματικά, καθώς τη διανομή φαρμάκων συνεχίζουν να την κάνουν δεσμοφύλακες αντί για νοσηλευτικό προσωπικό. Η καταγραφή των τραυματισμών είναι ελλιπής, ενώ δεν υπάρχει ολοκληρωμένη πολιτική για την πρόληψη αυτοκτονιών και αυτοτραυματισμών, ούτε σοβαρή στρατηγική για την αντιμετώπιση της χρήσης ουσιών μέσα στις φυλακές.
Η Επιτροπή είναι επίσης ιδιαίτερα επικριτική για το πώς εφαρμόζονται τα πειθαρχικά μέτρα. Διαπιστώνει ότι δεν έγιναν αλλαγές στο καθεστώς της προσωρινής πειθαρχικής απομόνωσης, ενώ παραμένουν σοβαρές ελλείψεις σε δικονομικές εγγυήσεις για τους κρατούμενους που τιμωρούνται, όπως και για τη λειτουργία του μηχανισμού παραπόνων, τον οποίο χαρακτηρίζει αναποτελεσματικό, χωρίς εμπιστευτικότητα και χωρίς ιχνηλασιμότητα.
Αστυνομικά κρατητήρια που έγιναν μίνι φυλακές
Η κριτική της έκθεσης δεν περιορίζεται στις Κεντρικές Φυλακές. Στα αστυνομικά κρατητήρια, η CPT επαναλαμβάνει σύσταση πολλών ετών. Άνθρωποι δεν πρέπει να κρατούνται σε κρατητήρια αστυνομικών σταθμών για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Η Επιτροπή συνάντησε άτομα που κρατούνταν για μήνες σε χώρους που σχεδιάστηκαν για λίγες μέρες, με ακατάλληλες συνθήκες.
Οι περισσότεροι από όσους μίλησαν στα μέλη της αποστολής δήλωσαν ότι η μεταχείριση από την αστυνομία ήταν «ανεκτή». Παρ’ όλα αυτά, έγιναν καταγγελίες για σωματική κακομεταχείριση και λεκτική βία. Η CPT ζητά ενίσχυση της πολιτικής «μηδενικής ανοχής» στην κακομεταχείριση, αλλά και καλύτερη εκπαίδευση των ανακριτών στις τεχνικές ανάκρισης, ώστε να μειωθεί η πίεση πάνω σε υπόπτους.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο πρόεδρος της CPT, Άλαν Μίτσελ, βρέθηκε ξανά στην Κύπρο τον Ιούνιο του 2025 για υψηλού επιπέδου συνομιλίες με τον Υπουργό Δικαιοσύνης Μάριο Χαρτσιώτη, τον αναπληρωτή αρχηγό Αστυνομίας και τον διευθυντή των Φυλακών. Στη συνάντηση αυτή τέθηκαν ξανά το χρόνιο πρόβλημα του υπερπληθυσμού, η βία μεταξύ κρατουμένων, οι ελλείψεις στο σύστημα καταγραφής τραυματισμών και οι παρατεταμένες κρατήσεις σε αστυνομικά κρατητήρια.
Πουρνάρα, ανήλικοι αιτητές ασύλου και κράτηση χωρίς ορίζοντα
Στο κέντρο υποδοχής αλλοδαπών στο Πουρνάρα, η εικόνα σε σχέση με το 2023 είναι καλύτερη αλλά σε καμία περίπτωση ικανοποιητική. Τη στιγμή της επίσκεψης κρατούνταν 290 αλλοδαποί, όλοι αιτητές ασύλου, αριθμός σημαντικά χαμηλότερος από προηγούμενα χρόνια. Οι σκηνές έχουν σε μεγάλο βαθμό αντικατασταθεί από προκατασκευασμένες μονάδες και η υγιεινή έχει βελτιωθεί αισθητά.
Το πρόβλημα όμως είναι ο χρόνος κράτησης και οι ευάλωτες ομάδες. Οι άνθρωποι αυτοί μπορούν να φύγουν από το Πουρνάρα μόνο όταν ολοκληρωθεί η καταγραφή της αίτησής τους και βγουν τα αποτελέσματα διαφόρων εξετάσεων, όπως οι εκτιμήσεις ηλικίας ή οι εξετάσεις DNA, και αφού προσκομίσουν διεύθυνση διαμονής εκτός κέντρου. Στην πράξη, σύμφωνα με την έκθεση, οι εξετάσεις μπορεί να διαρκέσουν μήνες, ενώ η εξεύρεση στέγης είναι εξαιρετικά δύσκολη.
Η CPT επαναλαμβάνει ότι η κράτηση αιτητών ασύλου πρέπει να αποτελεί εξαίρεση και όχι κανόνα και ζητά τερματισμό της κράτησης ευάλωτων ομάδων, περιλαμβανομένων οικογενειών με παιδιά και ασυνόδευτων ανηλίκων. Παρά τη βελτίωση στις υποδομές, αυτοί που ζουν στο Πουρνάρα ουσιαστικά «δεν έχουν τίποτα να κάνουν», καθώς απουσιάζει οργανωμένο πρόγραμμα δραστηριοτήτων. Για τα παιδιά, εκτός από ένα μάθημα ελληνικών την εβδομάδα, δεν προσφέρεται τίποτε άλλο.
Η πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας παραμένει περιορισμένη, οι αξιολογήσεις ευαλωτότητας γίνονται μόνο όταν κάποιος «σημαδευτεί» στην αρχική καταγραφή, και ακόμη και όταν αναγνωριστεί ως ευάλωτος, η μοναδική προστασία είναι η μεταφορά του σε ένα «safe zone» με ελάχιστες πρόσθετες εγγυήσεις.
Η Επιτροπή ζητά, για κάθε πρόσωπο που κρατείται στο Πουρνάρα, να υπάρχει ατομική απόφαση κράτησης, η οποία να εξηγεί ξεκάθαρα τους λόγους, τις εγγυήσεις και τα ένδικα μέσα που έχει στη διάθεσή του.
Δικαιολογίες της κυβέρνησης
Η κυβέρνηση, στην απάντηση που δημοσιεύεται μαζί με την έκθεση, αναγνωρίζει στην πράξη το πρόβλημα του υπερπληθυσμού και το έλλειμμα προσωπικού στις φυλακές και παρουσιάζει μια σειρά μέτρων στα χαρτιά.
Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται η αύξηση της χρήσης ηλεκτρονικής επιτήρησης για προφυλακισμένους, η παραπομπή κρατουμένων με προβλήματα ουσιών σε θεραπευτικά προγράμματα αντί φυλάκιση και ο περιορισμός της χρήσης κελιών κάτω των 6 τ.μ. αποκλειστικά για έναν κρατούμενο.
Οι δεσμεύσεις αυτές έρχονται να προστεθούν σε μια σειρά προηγούμενων υποσχέσεων μετά την περιοδική επίσκεψη του 2023 αλλά και τις υψηλού επιπέδου επαφές του Ιουνίου 2025. Το ερώτημα είναι αν θα μείνουν στην κατηγορία «συστάσεις υπό εξέταση» ή αν θα μετατραπούν σε συγκεκριμένες αλλαγές μέσα στις πτέρυγες, στα κρατητήρια και στο Πουρνάρα.
Από το χαρτί στα κελιά
Η έκθεση της CPT δεν είναι ένα θεωρητικό έγγραφο για νομικούς κύκλους στο Στρασβούργο. Είναι ένας ευρωπαϊκός καθρέφτης που δείχνει στην Κύπρο πως η εικόνα των θεσμών της δεν κρίνεται μόνο στα Συμβούλια Υπουργών αλλά και στο τι συμβαίνει σε έναν χώρο 5,5 τετραγωνικών μέτρων, όταν κλείνει η πόρτα.
Όταν σε μια χώρα μέλος της ΕΕ κρατούνται ανήλικοι σε μουχλιασμένα κελιά, όταν άνθρωποι ουρούν σε μπουκάλες και η ασφάλειά τους εξαρτάται από το αν θα πέσουν «στα μαλακά» με μια ομάδα κρατουμένων, το ζήτημα δεν είναι πια μόνο «διοικητικό». Είναι πολιτικό, θεσμικό και, τελικά, βαθιά ευρωπαϊκό.
Η Κύπρος έχει την ευκαιρία είτε να δει την έκθεση ως «ακόμη ένα έγγραφο» που θα μπει σε κάποιο συρτάρι, είτε ως την τελευταία προειδοποίηση πριν από πραγματική διεθνή έκθεση και ντροπή. Η επιλογή, όσο κι αν δεν το αισθάνονται όσοι υπογράφουν τις απαντήσεις, δεν αφορά μόνο το Υπουργείο Δικαιοσύνης ή τη Διεύθυνση Φυλακών, αφορά την ποιότητα του κράτους δικαίου που λέμε ότι υπερασπιζόμαστε, και εκεί, η CPT ήταν σαφέστερη από πολλούς δικούς μας.