Η Ευρώπη σε νέα κρίση χρέους – Το ΔΝΤ προειδοποιεί για «πανευρωπαϊκά μνημόνια»

Του Χρ. Χριστοδούλου-Βόλου*
Η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα νέο κύμα δημοσιονομικής αστάθειας, που απειλεί να αναβιώσει τις πιο σκοτεινές μνήμες της προηγούμενης δεκαετίας. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), σε πρόσφατη έκθεσή του με τίτλο «How Can Europe Pay for Things That It Cannot Afford?», κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: χωρίς άμεσα και συντονισμένα μέτρα, η ήπειρος θα οδηγηθεί σε μια νέα εποχή υπερχρέωσης, χαμηλής ανάπτυξης και πολιτικής αβεβαιότητας. Η έκθεση δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών. Το ΔΝΤ καλεί ουσιαστικά τα υπερχρεωμένα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εφαρμόσουν «πανευρωπαϊκά μνημόνια», ένα συνδυασμό μεταρρυθμίσεων και δημοσιονομικής πειθαρχίας που θυμίζει έντονα τα χρόνια της κρίσης του 2010. Οι προβλέψεις του είναι ζοφερές: το δημόσιο χρέος των ευρωπαϊκών χωρών θα εκτιναχθεί στα επόμενα χρόνια, καθώς οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν αυξανόμενες πιέσεις για δαπάνες στην υγεία, τις συντάξεις, την άμυνα και την κλιματική αλλαγή.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Ταμείου, αυτές οι ανάγκες θα αυξήσουν κατά μέσο όρο τις δημόσιες δαπάνες των ανεπτυγμένων οικονομιών της Ευρώπης κατά 4,5 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ έως το 2040, ενώ για τις χώρες της Κεντρικής, Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης -ανάμεσά τους και η Ελλάδα- η αύξηση θα φτάσει το 5,5% του ΑΕΠ. Αν δεν ληφθούν μέτρα, η πορεία του χρέους κρίνεται μη βιώσιμη: ο μέσος δείκτης χρέους θα φτάσει το 130% του ΑΕΠ έως το 2040, δηλαδή σχεδόν θα διπλασιαστεί σε σχέση με τα σημερινά επίπεδα. Αν το μέγεθος αυτό σταθμιστεί με το ΑΕΠ των χωρών, το ποσοστό αγγίζει το 155%, καθώς οι μεγαλύτερες ευρωπαϊκές οικονομίες -όπως η Ιταλία και η Γαλλία- είναι ήδη υπερχρεωμένες.
Η εικόνα μπορεί να γίνει ακόμη πιο δυσοίωνη εάν η αύξηση του χρέους επιβραδύνει την ανάπτυξη και ενισχύσει το κόστος δανεισμού. Το ΔΝΤ θυμίζει ότι η σχέση χρέους και ανάπτυξης είναι αντιστρόφως ανάλογη: κάθε αύξηση του δείκτη χρέους/ΑΕΠ κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες μειώνει την ετήσια αύξηση του ΑΕΠ κατά 0,05 έως 0,2 ποσοστιαίες μονάδες. Όταν το χρέος ξεπερνά το 75% του ΑΕΠ, η αρνητική επίδραση εντείνεται. Αν αυτό συμβεί, ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης της Ευρώπης μπορεί να επιβραδυνθεί κατά μισή ποσοστιαία μονάδα έως το 2040, ρίχνοντας τον μέσο ρυθμό αύξησης στο 1,5%, ανεπαρκές ποσοστό για να στηρίξει τα συστήματα πρόνοιας και τις κοινωνικές παροχές. Η Ευρώπη της «αποανάπτυξης», όπως την αποκαλούν πλέον αρκετοί οικονομολόγοι, κινδυνεύει να εγκλωβιστεί σε ένα φαύλο κύκλο: υψηλό χρέος, χαμηλή ανάπτυξη, αυξανόμενο κόστος δανεισμού και νέα λιτότητα. Το Ταμείο τονίζει ότι το χρέος δεν είναι μόνο λογιστικό πρόβλημα· έχει πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες, καθώς ενισχύει την ανασφάλεια, επιβαρύνει τις νεότερες γενιές και περιορίζει την ικανότητα των κυβερνήσεων να επενδύσουν στο μέλλον.
Οι τρεις πυλώνες του «νέου μνημονίου»
Για να αντιμετωπιστεί αυτή η εκρηκτική δυναμική, το ΔΝΤ προτείνει μια φιλόδοξη στρατηγική βασισμένη σε τρεις πυλώνες.
Πρώτον, μεταρρυθμίσεις που ενισχύουν την παραγωγικότητα και την ανάπτυξη: άνοιγμα αγορών, βελτίωση της διακυβέρνησης, ενίσχυση της ενιαίας αγοράς και προσαρμογή των συνταξιοδοτικών συστημάτων ώστε να περιοριστεί το κόστος της γήρανσης του πληθυσμού.
Δεύτερον, μέτρα δημοσιονομικής εξυγίανσης, τόσο από την πλευρά των εσόδων όσο και των δαπανών. Αυτό σημαίνει, όπως αναφέρει ρητά η έκθεση, αύξηση φόρων μέσω φορολογικών μεταρρυθμίσεων, καλύτερη είσπραξη εσόδων και αυστηρότερη ιεράρχηση των κρατικών δαπανών.
Τρίτον, για ορισμένες χώρες που θεωρούνται «υπερβολικά εκτεθειμένες», το ΔΝΤ εισηγείται ακόμη πιο ριζοσπαστικά μέτρα -όπως την επανεκτίμηση του εύρους των δημόσιων υπηρεσιών. Με απλά λόγια, το Ταμείο αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο μείωσης ή ιδιωτικοποίησης βασικών κοινωνικών λειτουργιών.
Ένα ντεζαβού (déjà vu) για την Ευρώπη
Οι προτάσεις αυτές θυμίζουν έντονα την περίοδο των μνημονίων της κρίσης χρέους, όταν χώρες όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ιρλανδία υποχρεώθηκαν να εφαρμόσουν σκληρές πολιτικές λιτότητας με αντάλλαγμα τη χρηματοδοτική στήριξη. Μόνο που αυτή τη φορά, ο κίνδυνος είναι πανευρωπαϊκός. Ακόμη και χώρες του πυρήνα, όπως η Γερμανία και η Γαλλία, βλέπουν τα δημοσιονομικά τους περιθώρια να συρρικνώνονται, καθώς ο πληθωρισμός, η ενεργειακή κρίση και οι αμυντικές δαπάνες λόγω Ουκρανίας πιέζουν τους προϋπολογισμούς. Η Ευρώπη βρίσκεται, έτσι, σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Αν επιλέξει το δρόμο της αυστηρής δημοσιονομικής πειθαρχίας, κινδυνεύει να εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες και να υπονομεύσει τη συνοχή της. Αν, αντίθετα, επιδιώξει μια πιο «αναπτυξιακή» στρατηγική με κοινά επενδυτικά εργαλεία και μεγαλύτερη αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών-μελών, θα χρειαστεί πολιτικό θάρρος και συντονισμό που μέχρι σήμερα λείπουν.
Η Ευρώπη της επόμενης δεκαετίας θα καθοριστεί από την απάντηση σε ένα απλό ερώτημα: ποιος θα πληρώσει το κόστος της μετάβασης; Η γήρανση του πληθυσμού, η ενεργειακή κρίση και η πράσινη μετάβαση απαιτούν τεράστιες επενδύσεις. Αν αυτές χρηματοδοτηθούν με νέο χρέος, το σπιράλ υπερχρέωσης θα συνεχιστεί. Αν, όμως, καλυφθούν με περικοπές ή αυξήσεις φόρων, η κοινωνική κόπωση θα ενταθεί. Το ΔΝΤ, πιστό στη λογική της δημοσιονομικής πειθαρχίας, προτείνει λύσεις που θυμίζουν το παρελθόν. Ωστόσο, η Ευρώπη χρειάζεται ένα νέο όραμα: πολιτικές που να συνδυάζουν τη δημοσιονομική σταθερότητα με την κοινωνική συνοχή και την πράσινη ανάπτυξη. Αν η απάντηση είναι ένα ακόμη κύμα λιτότητας, τότε η «Ευρώπη της αποανάπτυξης» κινδυνεύει να μετατραπεί σε Ευρώπη της απογοήτευσης.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών του Πανεπιστήμιου Νεάπολις Πάφος