«Η Λύτρωση» του Πέτρου Τσερκέζη

Γράφει ο Ανδρέας Δ. Μαυρογιάννης
O Πέτρος Τσερκέζης είναι ένας διακεκριμένος συγγραφέας πολύ μεγάλης εμβέλειας. Το συνολικό έργο του είναι τόσο πλούσιο και πολυσχιδές που εκτείνεται σε μια περίοδο πενήντα σχεδόν χρόνων. Πάνω από είκοσι δικά του πρωτότυπα έργα, πεζά και ποίηση. Και μια σειρά από ανθολογίες και μια πλειάδα μεταφράσεων, τόσο από τα αλβανικά στα ελληνικά, όσο και από τα ελληνικά στα αλβανικά, περιλαμβανομένων και έργων κυπριακής λογοτεχνίας. Καλύπτει τόσο διαφορετικές ιστορικές περιόδους, βιώματα και εμπειρίες και αντλεί την έμπνευση και τα ερεθίσματά του από κόσμους, από γεγονότα και καταστάσεις που σφράγισαν τη γενιά του, που εντυπωσιάζουν με την πολυπλοκότητα και την πολλαπλότητά τους.
Το προσωπικό του οδοιπορικό από την Πολύτσανη του Πωγωνίου, στον νομό Αργυροκάστρου της Νότια Αλβανίας, της Βορείου Ηπείρου όπως επιμένουμε περήφανα να λέμε εμείς, μέχρι την εγκατάστασή του και την έκτοτε διαβίωσή του στην Κύπρο, από το 1994 και εντεύθεν, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι το θέμα ενός μεγάλου βιβλίου, μιας τηλεοπτικής σειράς ή μιας κινηματογραφικής ταινίας. Σίγουρα δεν μπορεί ούτε καν ακροθιγώς να αναπαραχθεί, στο πλαίσιο αυτής της σύντομης αναφοράς στο τελευταίο του βιβλίο «η Λύτρωση» από τις εκδόσεις Τελεία. Πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο που καθηλώνει τον αναγνώστη. Το πρώτο μεγάλο έργο του με θεματολογία από την Κύπρο.
Εν είδει εισαγωγής στο βιβλίο, η Γεωργία Τουρμούσογλου από τα βιβλιοπωλεία Πάργα γράφει για τη Λύτρωση: «Είναι ένας ύμνος στην αγάπη, μια ωδή στην ελευθερία. Ο τίτλος του βιβλίου είναι άκρως αντιπροσωπευτικός για το συγκεκριμένο ανάγνωσμα. Η ιστορία διαδραματίζεται στην Κύπρο του 1974, την περίοδο της εισβολής. Και λαμβάνει χώραν σε ένα χωριό της Αμμοχώστου. Δύο παιδικοί φίλοι, διαφορετικής θρησκείας, προσπαθούν να κρύψουν και να προστατέψουν την αγάπη τους κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών στο νησί».
Η Λύτρωση του Πέτρου Τσερκέζη είναι και ένα λογοτεχνικό χρονικό της σύγχρονης Ιστορίας της Κύπρου και ένα μωσαϊκό της κυπριακής τραγωδίας. Οι διακοινοτικές ταραχές ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του πενήντα, με την αναδρομική αναφορά στη σφαγή Ελληνοκυπρίων από Τουρκοκύπριους εξτρεμιστές στο Κιόνελι το 1958 με την ανοχή ή και προτροπή των Βρετανών, και η σταδιακή οικοδόμηση των τριβών, της μισαλλοδοξίας και της διακοινοτικής έντασης, μέχρι και την πλημμυρίδα δίχως άμπωτη της τουρκικής εισβολής και της συνεχιζόμενης κατοχής, που συνθλίβει την ιδέα της ειρηνικής συνύπαρξης, του «να ζούμε μαζί», της αποδοχής του άλλου με την όποια διαφορετικότητά του, συνιστούν το σκηνικό και το υδατογράφημα του μυθιστορήματος.
Αναδεικνύει όμως πρώτιστα την ανθρώπινη διάσταση και τον συναισθηματικό κόσμο των ανθρώπων από τη μια, και τις αντιφάσεις και τις απάνθρωπες, σκληρές και χαώδεις συνθήκες της βίας, της καχυποψίας και της στράτευσης από την άλλη, σε έναν αγώνα που μπορεί να βιώνεται ταυτόχρονα, τόσο ως αγώνας για επιβίωση και ελευθερία και αντιμετώπιση της εχθρικής επιβουλής, όσο και ως το σκηνικό και το πλαίσιο που εξαρθρώνει και παρεμποδίζει τις ανθρώπινες σχέσεις, τη ροπή του ανθρώπου προς την αγάπη και το όνειρο. Ακυρώνει ελπίδες και προσδοκίες. Είναι απόλυτα τραγικό ως άρνηση της ανθρώπινης φύσης. Όπως λέει η Αντιγόνη του Σοφοκλή στην ομώνυμη τραγωδία: «Ούτοι συνέχθειν, αλλά συμφιλείν έφυν», σε ελεύθερη μετάφραση, «δεν γεννήθηκα για να μισώ αλλά για να αγαπώ και να αγαπιέμαι».
Εντυπωσιάζουν επίσης στο βιβλίο οι γλωσσικοί ιδιωματισμοί και ο σπάνιος πλούτος και η πολλαπλότητα της ελληνικής γλώσσας. Η βορειοηπειρωτική καταγωγή του Πέτρου Τσερκέζη δίνει έναν πολύ ιδιαίτερο χρωματισμό στη γλώσσα που χρησιμοποιεί και που σε κάποιες στιγμές ακόμα και από μόνες τους, μας κάνουν να στεκόμαστε εκστατικοί μπροστά στην ομορφιά των εκφράσεων και την ακρίβεια των περιγραφών.
Γράφει ο μεγάλος φιλόσοφος και θεωρητικός της Ορθοδοξίας, Χρίστος Γιανναράς, στον πρόλογό του σε ένα άλλο βιβλίο του Πέτρου Τσερκέζη, το μυθιστόρημα Έκτρωση, αλλά νομίζω αυτά που λέει ισχύουν εξίσου, και ίσως και περισσότερο και για την «Λύτρωση», και είναι τόσο εύστοχα ιδιοφυή και αριστοτεχνικά: «Ειλικρινά και απλά, δίχως παραχωρήσεις στη μεγαλοστομία, θέλω να πω ότι είναι τιμή μου να προλογίζω βιβλίο του Πέτρου Τσερκέζη. Για όλους όσους γράφουμε ελληνικά, η γλώσσα είναι το άθλημά μας, η αυτονόητη μαστορική της έκφρασής μας. Στη γλώσσα του Τσερκέζη λαμπυρίζει επιπλέον, σε κάθε παραμικρή πτυχή της, κάτι σαν χαρά: Το σπαρτάρισμα μιας συγκίνησης, καθαρά γλωσσικής, για το χάρισμα να σωθεί στην ψυχή του η ελληνική λαλιά, σε χρόνια εφιάλτη, χρόνια τρόμου, διωγμού, απανθρωπιάς. Ακόμα και όταν τύπωνε ποιητικές συλλογές στα αλβανικά, ο Βορειοηπειρώτης Τσερκέζης, στα ελληνικά τεχνουργούσε τη μουσική της ψυχικής του εκφραστικής.
Φυσικά και δεν έχει να κάνει με εθνικισμούς και σοβινιστικά ψυχόρμητα αυτή η ελληνικότητα. Τρόμος που γράφω τη λέξη, να φυλαχτεί αλώβητη από ιδεολογικούς κρετινισμούς. Στο γλωσσικό δέος του Βορειοηπειρώτη, είναι ψηλαφητή η αίσθηση και η χαρά για μια ποιότητα που φτάνει παραδομένη από γενιά σε γενιά, τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια, ποιότητα εξανθρωπισμού του ανθρώπου. Χαμόγελο, αδιόρατο, κούρου αρχαϊκού, φως στο αυλάκι δωρικής κολώνας, βεβαιότητα ανάστασης στην εικόνα του εσταυρωμένου Χριστού».
Ναι, ακόμα και ο αλυτρωτισμός επαναορίζεται και ξαναβρίσκει την αρχέγονη μορφή και το νόημά του, τη σχέση με την ανθρώπινη λύτρωση, τη «λύτρωση» του τίτλου, τις αξίες και τον πολιτισμό μέσα από τους νοηματοδοτικούς μηχανισμούς της ζωής και τη μοίρα, πέρα από την περιοριστική εμμονή της κάλυψης με την εδαφική επέκταση της κρατικής οντότητας.
Επίσης ο Πέτρος Τσερκέζης, μέσα από την πολυφωνική γραφή του, διευρύνει και επεκτείνει τα όρια του εφικτού στη γλώσσα, επαληθεύοντας μα επαυξάνοντας και αμβλύνοντας την έκφραση του Ludwig Wittgenstein, «There are things that cannot be put into words. They make themselves manifest. They are what is mystical»: «Υπάρχουν πράγματα που δεν μπορούν να ειπωθούν. Φανερώνονται από μόνα τους. Αυτά είναι το μυστηριώδες».
Σε ένα εξαίρετο κείμενο του Κώστα Λυμπουρή για τον Πέτρο Τσερκέζη βρήκα μια αναφορά του Ισμαήλ Κανταρέ (για το ανέκδοτο μυθιστόρημα Η Ματωμένη κοιλάδα του φεγγαριού), που αποδίδει για μένα αυτό που βρήκα και στη Λύτρωση, παρά τα σαράντα τόσα χρόνια που μπορεί να χωρίζουν τα δύο έργα: «Και στον πεζό λόγο ο Τσερκέζης είναι ποιητής. Η πεζογραφία του είναι κατάμεστη από εικόνες και σύμβολα, συνδυασμένες αρμονικά, με ρυθμούς που σου χαρίζουν ένα αίσθημα αισιοδοξίας. Πετραδάκια, πετραδάκια επιλέγει τις λέξεις ο ποιητής, σχεδιάζοντας έτσι το ψηφιδωτό του που λαμποκοπά από χρώματα βιτρό, ανοιξιάτικη ανθοφορία, πράσινη βλάστηση ακροποταμιάς, και γαλανάδα, σαν η ειλικρίνεια τών που ξέρουν να προσφέρουν ό,τι πιο πολύτιμο υπάρχει».
Το εντυπωσιακότερο είναι που αυτή η περιγραφή επικρατεί και υπερισχύει της τραγικότητας των δρώμενων στο βιβλίο…. Της δοκιμασίας, της ωμότητας και της αγριότητας, της βαρβαρότητας και της κάθε λογής κατάντιας στην οποία περιπίπτει ο άνθρωπος και που φαίνεται να επισφραγίζει τη ρήση του Hobbes, «bellum omnium contra omnes» (πόλεμος όλων εναντίον όλων, πόλεμος).
Όμως. δεν μπορεί ο Τσερκέζης να δεχθεί τη βασιλεία του κακού. Ταπεινά και ανθρώπινα ετοιμάζει και μας παρουσιάζει το αντίδοτο, το μόνο αντίδοτο, όχι πια μόνο την τέχνη που για μια ακόμα φορά καλείται να σώσει τον κόσμο, όχι πια μόνο, με την εις άτοπον απαγωγή, το εργαλείο και τον οδικό χάρτη για την ύπαρξη και την ευημερία του ανθρώπινου μέλλοντος, αλλά με αφοπλιστικό τρόπο στέφει τη δύναμη της αγάπης, ως τον μόνο αδιαμφισβήτητο νικητή αυτής της πάλης, που σε κάποιες στιγμές της Ιστορίας θέτουν τόσο θεμελιώδη υπαρξιακά ζητήματα.
Οι δυνάμεις που αναμετρούνται στη «λύτρωση» είναι ένας μοναδικός και ιδιότυπος, αλλά όχι παράξενος, συνδυασμός των αντιθέτων που έλκονται, ή αγνοούνται ή κονταροχτυπιούνται ή αλληλοτρώγονται, αλλά σε κάθε περίπτωση συνιστούν ένα εκρηκτικό και τραγικό δίδυμο: O Πέτρος Τσερκέζης είναι σκληρός και αμείλικτος στην καταγραφή και στην περιγραφή. Μοιάζει με αυτόπτη μάρτυρα, ή με τον τυφλό ραψωδό που έχει χρέος απέναντι στους ανθρώπους και την Ιστορία, να πει την αλήθεια και μόνο την αλήθεια χωρίς φόβο και χωρίς πάθος, και που δεν κάνει καμιά παραχώρηση στην εκπλήρωση αυτού του ιερού καθήκοντος. Όσο δύσκολο και σοκαριστικό και να είναι. Όσο εφιαλτικό και αποτρόπαιο και να είναι. Από την άλλη, μπορεί να είναι τόσο ανθρώπινος, τόσο ευαίσθητος, τόσο γλυκός και απαλός σαν χάδι, στην περιγραφή των συναισθημάτων και τη δύναμη της ανθρώπινης ροπής προς το καλό και τ‘ αγαθό, προς τον έρωτα- σύντηξη, προς τον έρωτα- αυταπάρνηση, προς την έγνοια για τον άλλο, την αγάπη που στέκεται όρθια ακόμα και στη φρίκη. Η ευτυχία είναι ο άλλος, η θυσία, η δικαίωση στα μάτια του αγαπημένου προσώπου, η γενναιόδωρη ιεραποστολική προσήλωση στη διαφύλαξη της ιερότητας της ανθρωπιάς, της ανθρώπινης σχέσης, της ανθρώπινης φύσης, τη συνεχή υπέρβαση που νοηματοδοτεί την ύπαρξη, και που είναι το ελιξίριο τού συνυπάρχω με τον «άλλο», είτε ερωτικά είτε απλώς ανθρώπινα, είτε παράλληλα είτε ατομικά, είτε συλλογικά είτε ως γείτονες, είτε ως συμπολίτες είτε ως συμπατριώτες, είτε ως συνοδοιπόροι μέσα από τους αιώνες, είτε ως συνεπιβάτες στο ίδιο καράβι. Τα τοπόσημα της διαδρομής, είτε είναι η ομορφιά είτε είναι τα κατάλοιπα της άγριας δύσης, είναι σαφή και αναγνωρίσιμα στον φανταστικό, μα απόλυτα ρεαλιστικό, και τόσο κοντά στα γεγονότα, κόσμο του Τσερκέζη.
Ο έρωτας του Φοίβου και της Εμινέ, ενός Ελληνοκύπριου και μιας Τουρκοκύπριας (θα μπορούσε να ήταν και ακριβώς το αντίθετο, καμιά δεν κάνει διαφορά) στα χαλεπά χρόνια της τουρκικής εισβολής του '74 και όσων προηγήθηκαν και όσων ακολούθησαν, που είναι το κεντρικό στοιχείο της πλοκής, δεσπόζει και διαπνέει το βιβλίο απ’ άκρη σ‘ άκρη και αναγάγει όλα τ‘ άλλα σε δεύτερο πλάνο, ως το φόντο και το υπόβαθρο, που πάρα τις κατακλυσμιαίες εξελίξεις των καιρών, δεν μπορεί να κηλιδώσει την έλξη και την ποιότητά του.
Ίσως τελικά και η παραλληλία της κυπριακής τραγωδίας με τα πάθη της Βόρειας Ηπείρου να είναι το μυστικό νήμα που επιτρέπει στον Τσερκέζη να μπει τόσο βαθιά στο δράμα του τόπου μας, ίσως το δράμα ολόκληρων γενεών και η προσπάθεια για επιβίωση στην αντιξοότητα να του ηχούν τόσο οικεία, ίσως η καμένη γη και τα σπάνια λουλούδια που επιμένουν να ανθίζουν να είναι το γνωστό του σενάριο, ίσως η πίστη στην ανθρώπινη αξία και στη δύναμη της αγάπης, να είναι τα μόνα όπλα που διακρίνει ως ικανά να τα βάλουν με τον οδοστρωτήρα της άγριας δύναμης. Κατά κάποιο τρόπο η Κύπρος γίνεται το ersatz της γενέθλιας γης. Για συνεχές προσκύνημά της μιλά ο Κώστας Λυμπουρής. Mutatis mutandis βεβαίως, αλλά ο Πέτρος Τσερκέζης έφτασε στην Κύπρο ήδη ψαγμένος, και μυημένος στον πόνο και στα βάσανα και στην τρικυμία μιας ζωής, ετεροκαθορισμένης, από τη δύναμη και τη βία. Και όμως, ο λυρισμός και η αρχέγονη μορφή της αλήθειας και των αξιών του, η αυθεντικότητά του, είναι πάντα εκεί, κραταιές και αλώβητες. Στη σελίδα 112 της Λύτρωσης διαβάζουμε: «Πρώτα ήταν η αγάπη. Η αγάπη θύελλα. Η αγάπη πυρ και αύρα. Η αγάπη που σε αρπάζει στην αγκαλιά και σου βάζει φτερά. Σε κοιτάζει στα μάτια και γεμίζει όλος ο κόσμος. Το πιο ονειρικό, το πρώτο αηδόνι στην ανοιξιάτικη ορχήστρα τραγουδάει τ' όνομά σου. Πρώτα η αγάπη».
Όμως στο τέλος, ακόμα και το μερικό happy end, μας αφήνει μια γεύση μελαγχολίας, γιατί «εκών άκων» οι άνθρωποι πάντα υπολείπονται και απολείπουν και ο Πέτρος Τσερκέζης δεν ξέρει να υστερεί στο χρέος του στη ζωή και στην Ιστορία, δεν ξέρει ούτε από ψευδαισθήσεις, ούτε από μεγαλοστομία και αμετροέπεια.
Εκδόσεις Τελεία, 2025, 590 σελίδες