Ιστορικές Διαδρομές: Ο «άγνωστος» Κυριάκος Μάτσης – Ο διανοούμενος αγωνιστής της ΕΟΚΑ

Του Μιχάλη Μιχαήλ
Ο Κυριάκος Μάτσης αποτελεί αναμφίβολα μία από τις πλέον ξεχωριστές μορφές του αγώνα της ΕΟΚΑ.
Η ξεχωριστότητα του δεν προέκυψε μόνο από τον τρόπο με τον οποίο έπεσε, αλλά κυρίως από τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν τη ζωή, την κοινωνία και –το κυριότερο– τον ίδιο τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.
Ανάμεσα στις ηρωικές μορφές της εποχής, η δική του προσωπικότητα παρουσιάζει μια πολυδιάστατη υπόσταση, που συχνά επισκιάζεται από το ηρωικό τέλος του και την περίφημη φράση του προς τον Χάρντινγκ: «Ου περί χρημάτων τον αγώνα ποιούμεθα».
Η ιστορική έρευνα, όπως και οι μαρτυρίες προσώπων που τον γνώρισαν, αποκαλύπτουν σταδιακά έναν «άλλο» Μάτση, λιγότερο προβεβλημένο από τους επίσημους υμνητές του. Έναν Μάτση που δεν χωρούσε εύκολα σε μονοδιάστατες αναγνώσεις. Διανοούμενος, ιδεολόγος, αγωνιστής και άνθρωπος με ισχυρή πολιτική κρίση, ήταν μια προσωπικότητα που, αν ζούσε, πιθανότατα θα έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης κυπριακής σκέψης.
Είχε και γνώσεις μαρξισμού
Ο Μάτσης ήταν διαφορετικός από τους περισσότερους αγωνιστές της ΕΟΚΑ. Δεν ξεχώριζε μόνο για τη μόρφωση και το ήθος του, αλλά και για κάτι ακόμη σπανιότερο: για την πραγματική πολιτικοποίηση που διέθετε. Πολιτικοποίηση όχι με τη στενή έννοια της κομματικής ταυτότητας ή της συναισθηματικής προσκόλλησης στην ιδέα της ένωσης, αλλά πολιτικοποίηση ουσιαστική, βαθιά, καλλιεργημένη, αποτέλεσμα διαβάσματος, κριτικής σκέψης και εσωτερικής επεξεργασίας.
Σύμφωνα με μαρτυρίες όσων τον γνώριζαν, διάβαζε συστηματικά ακόμη και το «Κεφάλαιο» του Μαρξ[1]. Η ενασχόλησή του με το μαρξιστικό corpus δεν τον έκανε κομμουνιστή, αλλά του έδινε εργαλεία κριτικής ανάλυσης της κοινωνίας, της οικονομίας και των σχέσεων εξουσίας. Το γεγονός αυτό τού επέτρεπε να προσεγγίζει ζητήματα με ανοιχτό πνεύμα και να μην εγκλωβίζεται εύκολα σε ιδεολογικά δόγματα. [2]
Από την επιρροή αυτή «προδίδεται» και μια χαρακτηριστική του σημείωση στο φοιτητικό του ημερολόγιο:
«Μόνον όταν το συμφέρον το ατομικόν σταματήσει να κινεί το λογισμό μας σε κάθε μας πράξη, μόνο όταν ο καθένας εργάζεται για το σύνολο και τον εαυτό του, μόνο τότε η ανθρωπότης μπορεί να βρει το δρόμο της».
Πρόκειται για διατύπωση που μαρτυρά όχι μόνο κοινωνική ευαισθησία αλλά και ώριμο προβληματισμό γύρω από τη συλλογική ευθύνη και το κοινό καλό.
Ακόμη πιο ενδεικτική της «εσωτερικής» του ελευθερίας ήταν η στάση του απέναντι σε ανθρώπους διαφορετικών ιδεολογιών.
Αν και ο ίδιος υπήρξε πολέμιος του κομμουνισμού στα φοιτητικά του χρόνια, δεν δίστασε να υπερασπιστεί στο δικαστήριο τον φίλο του, Γιαννάκη Δρουσιώτη, Κύπριο κομμουνιστή που κατηγορείτο για τη δράση του στον ελληνικό εμφύλιο.
Σε μια εποχή όπου ο φανατισμός είχε τυφλώσει μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, η πράξη αυτή φανερώνει έναν άνθρωπο που υπερασπιζόταν τις αρχές του πάνω από τις διαχωριστικές γραμμές των ιδεολογιών.
Διάλογος με όλους
Πριν από την έναρξη της δράσης της ΕΟΚΑ, ο Μάτσης επιδόθηκε σε ένα είδος «πολιτικού διαλόγου» με ανθρώπους από όλο το πολιτικό φάσμα. Μίλησε με δεξιούς και αριστερούς, ακόμη και με τον πρώτο γενικό γραμματέα του ΑΚΕΛ, Πλουτή Σέρβα, προσπαθώντας να κατανοήσει όλες τις απόψεις γύρω από το μέλλον της Κύπρου.
Στην Αμμόχωστο είχε στενές επαφές με τον τότε δήμαρχο, Αδάμο Αδάμαντος, και με την ηγεσία του τοπικού ΑΚΕΛ.
Οι συζητήσεις αυτές, σύμφωνα με τον αδελφό του, Γιαννάκη Μάτση[3], ήταν έντονες και ειλικρινείς, βασισμένες σε επιχειρήματα και όχι σε ύβρεις ή προκαταλήψεις. Από τα ημερολόγια του Κυριάκου διαφαίνεται πως επεδίωκε έναν διάλογο που θα μπορούσε να φέρει πολιτική σύγκλιση, αντί για την πόλωση που ακολούθησε.
«Δεν μπορούμε να διώξουμε τους Άγγλους με ένοπλο αγώνα»
Παρά το ότι πίστευε στην ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, ο Μάτσης δεν προσέγγιζε το ζήτημα συναισθηματικά. Λίγες εβδομάδες πριν ξεσπάσει ο ένοπλος αγώνας, ο αδελφός του μαρτυρεί πως άκουσε τον Κυριάκο σε συζήτηση με τον Γρηγόρη Αυξεντίου να επισημαίνει ότι η στρατιωτική υπεροχή των Άγγλων ήταν τέτοια που καθιστούσε τον ένοπλο αγώνα εξαιρετικά αβέβαιο:
«Δεν μπορούμε να διώξουμε τους Άγγλους με τον ένοπλο αγώνα, όσο αποφασισμένος κι αν είναι ο λαός».[4]
Η θέση αυτή αποκαλύπτει τον ρεαλισμό του και την ικανότητά του να βλέπει το πολιτικό πλαίσιο με καθαρό μυαλό.
Βελτίωσε τις προτάσεις Χάρντινγκ
Ο Χάρντινγκ γνώριζε ήδη τη φήμη του Μάτση και τον κάλεσε στα κρατητήρια για συζήτηση γύρω από το Κυπριακό. Ο Κυριάκος συνομιλούσε με τους ανακριτές του, αλλά και αλληλογραφούσε με τον Γρίβα (Διγενή), λειτουργώντας ουσιαστικά ως δίαυλος επικοινωνίας και πολιτικής ζύμωσης.
Ήταν τότε που ο Βρετανός κυβερνήτης τού πρότεινε χρηματικό ποσό και προστασία για να αποκαλύψει το κρησφύγετο του Διγενή. Η απάντηση του Μάτση ήταν αμέσως ιστορική:
«Ου περί χρημάτων τον αγώνα ποιούμεθα αλλά περί αρετής».
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Γιαννάκη Μάτση, ο Κυριάκος δεν περιορίστηκε σε ηθικές διακηρύξεις. Μετά την εξορία του Αρχιεπισκόπου, συμμετείχε σε ουσιαστικές συζητήσεις λύσης, βελτιώνοντας σημαντικά τις προτάσεις Χάρντινγκ και πιστεύοντας πως το Κυπριακό θα μπορούσε να λυθεί στη βάση της ανεξαρτησίας.
Γνώριζε επίσης ότι ο Διγενής δεν θα δεχόταν μόνος του να υπογράψει μια τέτοια λύση. Αυτό τον απογοήτευσε βαθιά και τον οδήγησε –όπως φαίνεται σε επιστολή του προς κουμπάρα του στη Θεσσαλονίκη– σε κριτική απέναντι στην ηγεσία της ΕΟΚΑ για την ακαμψία της.
Λύση και εκτός της ένωσης – για αποφυγή της διχοτόμησης
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία της πολιτικής του ωριμότητας ήταν η προθυμία του να εξετάσει ακόμη και λύσεις πέραν της ένωσης με την Ελλάδα.
Ο Κυριάκος θεωρούσε πως αν οι συνθήκες το απαιτούσαν, η Κύπρος έπρεπε να προχωρήσει σε συμβιβασμό με τους Βρετανούς ώστε να αποτραπεί η διχοτόμηση.
Η διορατικότητά του φανερώνεται τραγικά σήμερα, καθώς η διχοτόμηση –την οποία φοβόταν– τελικά επιβλήθηκε de facto.
Αν μπορούσε να κλείσει τον αγώνα σε μια κρίσιμη στιγμή, θα το έκανε, όπως λέει ο αδελφός του.
Ο Μάτσης είχε κατανοήσει ότι ο παρατεταμένος αγώνας θα οδηγούσε σε επιδείνωση των πραγμάτων και όχι σε δικαίωση. Η άποψή του αυτή, όμως, δεν εισακούστηκε.
Το ποίημα – κλειδί του πολιτικού του στοχασμού
Δέκα μέρες πριν τον θάνατό του, ο Μάτσης έγραψε ένα ποίημα που πολλοί επιλέγουν να αγνοούν ή να αποκρύβουν, ακριβώς γιατί δεν ταιριάζει στο μονοδιάστατο ηρωικό προφίλ που καλλιεργήθηκε μετά τον θάνατό του:
«Να γιατί δε νοιάζουμαι αν τη γη τη ζουν Τούρκοι για Έλληνες, Εβραίοι·
για Εκείνο πούχει αξία είναι να τη ζουν αυτοί που την ποτίζουν με τον ιδρώτα τους
και να περπατούν ελεύθεροι πάνω της, διαφεντευτές της, κυρίαρχοί της.
Ν’ αναπνέουν περήφανοι τον αέρα της που νάναι αέρας δροσιάς, ομορφιάς, λεβεντοσύνης.
Όχι πνίχτης».
Η γραφή αυτή δείχνει έναν άνθρωπο βαθιά ανθρωπιστή, οικουμενικό, που έβαζε την κοινωνική δικαιοσύνη πάνω από εθνικές ταυτότητες και στενές ιδεολογίες. Έναν άνθρωπο που έβλεπε την πατρίδα ως χώρο ελευθερίας για τους ανθρώπους που την καλλιεργούν, όχι ως λάφυρο για να το διεκδικούν εξουσίες.
Καταληκτικά, ο Κυριάκος Μάτσης υπήρξε προσωπικότητα με βαθιά καλλιέργεια και στοχαστικό χαρακτήρα, συνδυάζοντας ποίηση, φιλοσοφία και πολιτική σκέψη.
Τα χειρόγραφά του αποκαλύπτουν ταπεινότητα και ισχυρό αίσθημα καθήκοντος.
Σπουδάζοντας στη Θεσσαλονίκη, συναναστράφηκε πνευματικούς κύκλους και ανέπτυξε φιλίες πέρα από ιδεολογίες, γεγονός που ενίσχυσε την ικανότητά του για σύνθεση και κατανόηση των κοινωνικών αντιθέσεων.
Κριτικός προς τον Γρίβα, προέβλεψε τους κινδύνους της αδιαλλαξίας. Ο «άλλος» Μάτσης εμπλουτίζει το ηρωικό του προφίλ, δείχνοντας ότι ο αγωνιστής μπορεί να είναι ταυτόχρονα στοχαστής και οικουμενικός άνθρωπος.
Πηγές
- Το ψηφιακό αρχείο του Κυριάκου Μάτση στη Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κύπρου: «Το Ιστορικό Αρχειακό Υλικό του αγωνιστή του Απελευθερωτικού Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α.» — όπως σημειώνεται: «Ο Κυριάκος Μάτσης υπήρξε φιλόσοφος, στοχαστής…» library.ucy.ac.cy
- Η καταχώρηση «Μάτσης, Κυριάκος» στη ψηφιακή συλλογή «ΛΗΚΥΘΟΣ» της Βιβλιοθήκης: Παρέχει φωτογραφικό υλικό και τεκμήρια για τον Μάτση.
- Lekythos
- Βιβλιογραφία – το βιβλίο της Δόξα Κωμοδρόμου με τίτλο «Κυριάκος Μάτσης – Η φυσιογνωμία ενός στοχαστή που τάχθηκε στον Αγώνα της ΕΟΚΑ».
Ministry of Foreign Affairs of Cyprus, paideia-news.com
- Βιογραφική καταγραφή (Wikipedia) για τον Κυριάκο Μάτση, που συνοψίζει βιογραφικά στοιχεία
- Άρθρο με βιογραφικά στοιχεία: «Κυριάκος Μάτσης | Ο “Μιλτιάδης” της ΕΟΚΑ…».
ΛΕΖΑΝΤΕΣ
1. Ο Κυριάκος Μάτσης σε διαφωτιστική εκστρατεία εναντίον των κομμουνιστών κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα.
2. Ο Κ. Μάτσης αγκαλιά με τον κύπριο κομμουνιστή φοιτητή Γιαννάκη Δρουσιώτη, τον οποίο υπερασπίστηκε στο δικαστήριο, έστω κι αν διαφωνούσε ιδεολογικά μαζί του.
[1] Τα στοιχεία που παρατίθενται είναι παρμένα από συνέντευξη που έδωσε ο Γιαννάκης Μάτσης στον Κλείτο Ιωαννίδη με τον τίτλο «Μαρτυρίες».
Το ότι μελετούσε ο Μάτσης το κεφάλαιο το αναφέρει κι ο Γιαννάκης Δρουσιώτης στον οποίο το είχε δείξει σε μια συνάντηση τους λίγο πριν αρχίσει την δράση της η ΕΟΚΑ.
Επιπρόσθετα, διάφορες μαρτυρίες αναφέρουν ότι είχε κρυμμένα (λόγω απαγόρευσης) και βιβλία του Φρόιντ και του Αϊνστάιν.
[2] Συνέντευξη Ανδρ. Αζίνα στον γράφοντα, 1997.
[3] Συνέντευξη Γ. Μάτση στον Κλείτο Ιωαννίδη.
[4] Βλ. στο ίδιο.