Μελίνα Φιλίππου: Η μνημειακή τέχνη ως μέσο κοινωνικής αλλαγής

Μια σειρά από 11 έργα δημόσιας τέχνης στις ελεύθερες και κατεχόμενες περιοχές περιλαμβάνει το διακοινοτικό πρότζεκτ Of Monumental. Η πρωτοβουλία είναι του εικαστικού PASHIAS και αναπτύσσεται ως συνέχεια προηγούμενης καλλιτεχνικής του πρακτικής. Όπως σχολιάζει η επιμελήτρια της έκθεσης Μελίνα Φιλίππου, το πρότζεκτ επιδιώκει να ανοίξει έναν κριτικό διάλογο γύρω από τη δημόσια τέχνη και να συμβάλει στην οικοδόμηση ειρήνης.
–Ποια ήταν η αφετηρία για το πρότζεκτ Of Monumental; Η πρωτοβουλία έχει την αφετηρία της στο έργο του εικαστικού και φίλου PASHIAS. Στις πρώιμες εξερευνήσεις του γύρω από τη δημόσια τέχνη, ως φοιτητής στο Goldsmiths, παρακολουθεί την τελετουργική μεταφορά του αγάλματος του Μακαρίου από το Αρχιεπισκοπικό Μέγαρο στο Τρόοδος. Στη βίντεο-περφόρμανς Conversation with a sculptor / Conversation with a sculpture (2008), ενσωματώνει το άγαλμα του Μακαρίου και αναπαράγει τη μαρτυρία του Νίκου Κοτζιαμάνη, αποτυπώνοντας την αίσθηση αδυναμίας που βιώνει ο γλύπτης όταν το έργο παραδίδεται στο κοινό και αποκτά νέα νοήματα και διαφορετική «ζωή».
–Πώς εξελίχθηκε στη συνέχεια η έρευνα του PASHIAS; Ένα χρόνο αργότερα, στη βίντεο-περφόρμανς The Burden (2009), το σώμα του καλλιτέχνη πολλαπλασιάζεται και εγγράφεται στο Μνημείο Πεσόντων και Αγνοουμένων στον δήμο Λατσιών, έργο του Βασίλη Κάττου. Το έργο αυτό συμπεριλήφθηκε στην προσωπική έκθεση του PASHIAS, Carry me home (Λευκωσία, 2019), την οποία επιμεληθήκαμε με τη Δάφνη Νικήτα και τον δρα Δημήτρη Βενιζέλο (ακαδημαϊκό αρχιτέκτονα-γεωγράφο), στην οποία ο καλλιτέχνης εξετάζει τον διάλογο ανάμεσα στο ζωντανό σώμα και τις κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της μνημειακής δημόσιας τέχνης.
–Σε τι στοχεύει το πρότζεκτ Of Monumental; Επεκτείνει αυτές τις αναζητήσεις σε διεπιστημονικό πεδίο, μέσα από τη συνεργασία με τη Selin Genç, ιστορικό και ανθρωπολόγο της τέχνης, τη Rahme Veziroğlu, εικαστικό και συμπρόεδρο του European Mediterranean Art Association (EMAA) και την υποστήριξη της Volume Films (Χάρης Βαρελιάς & Ρένος Γαβρής) στην κινηματογράφηση, υπό την ομπρέλα του οργανισμού Visual Voices. Η θεματική του έργου εντάσσεται στην ευρύτερη στρατηγική του οργανισμού, τοποθετώντας τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία στη δημόσια σφαίρα της Κύπρου ως μέσο θετικής κοινωνικής αλλαγής.
-Με ποια κριτήρια επιλέγηκαν τα 11 μνημεία από τις ελεύθερες και τις κατεχόμενες περιοχές; Το εγχείρημα εξετάζει τη σχεσιακή φύση των μνημείων, προτείνοντας την προσέγγισή τους όχι ως στατικές αφηγήσεις του παρελθόντος, αλλά ως πολυφωνικά, συμμετοχικά και κοινωνικά ενσωματωμένα αντικείμενα στη δημόσια σφαίρα. Επιλέξαμε έργα με πλούσια «βιογραφία», που κουβαλούν ίχνη ιστορικών και κοινωνικοπολιτικών μετατοπίσεων και αντιπροσωπεύουν τον πλουραλισμό των λειτουργιών της δημόσιας τέχνης στην Κύπρο: Σύγχρονες εικαστικές παρεμβάσεις (Κλεψύδρα, Θεόδουλος), μνημεία ιστορικής μνήμης (Μνημείο της Ελευθερίας, Ιωάννης Νοταράς), έργα που προβάλλουν δημόσιες αξίες (Άγαλμα της Δημοκρατίας, Zehra Sonya), έργα που ενισχύουν την τοπική ταυτότητα (Γιαφίτικο Πορτοκάλι, Sevcan Çerkez). Επιπλέον, στοχεύουμε να αναδείξουμε τα δίκτυα παραγωγής δημόσιας τέχνης στην Κύπρο, περιλαμβάνοντας τόσο έργα που παρήχθησαν «από πάνω προς τα κάτω», μέσα από θεσμικές διαδικασίες, όσο και έργα που γεννήθηκαν «από κάτω προς τα πάνω», μέσα από την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών, όπως το Μνημείο Απεργίας Μεταλλωρύχων στη Λεύκα και το Lying Down της Naz Atun στην Λευκωσία. Μαζί, συνθέτουν το τοπίο της δημόσιας τέχνης ως ένα πεδίο διαπραγμάτευσης ανάμεσα στη θεσμική εξουσία, την κοινοτική δράση και την καλλιτεχνική πρακτική.
–Πώς επιλέξατε να συμπεριλάβετε και γλυπτά αμφιβόλου αισθητικής; Η επιλογή των έργων δεν στηρίχθηκε σε ένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό ρεύμα ή αισθητική προσέγγιση. Στην έκθεση συνυπάρχουν εννοιολογικά έργα όπως η Κλεψύδρα του Θεόδουλου, αναπαραστατικά γλυπτά όπως το Μνημείο Ελευθερίας του Ιωάννη Νοταρά, δείγματα λαϊκής τέχνης όπως το Γιαφίτικο Πορτοκάλι της Σεβτζάν Τσερκέζ, ακόμη και τοπόσημα όπως η Μεγάλη Πατάτα, που για κάποιους δεν κατηγοριοποιούνται ως «τέχνη».
–Ποιος είναι ο κοινός παρανομαστής; Η πολιτιστική σημασία των έργων και η πολυεπίπεδη και μεταβαλλόμενη σχέση τους με το κοινό μέσα στον χρόνο, χωρίς την όποια ηθικολογική κρίση για την αισθητική τους προσέγγιση. Αυτό μας επέτρεψε να διαπιστώσουμε, ήδη από την πιλοτική φάση του Of Monumental, ότι η υψηλή τέχνη δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την πρόσληψη του μνημείου από το κοινό. Σημαντικότερο ρόλο φαίνεται να παίζει η διαλογική στρατηγική του εκάστοτε δημιουργού, και έπειτα ο τρόπος με τον οποίο ο κηδεμόνας/ θεματοφύλακας του έργου, συνήθως η τοπική αρχή, διαχειρίζεται τη σχέση του με το κοινό. Η μακροβιότητα και η κοινωνική του βαρύτητα εξαρτώνται από αυτή τη συνεχή διαπραγμάτευση.
–Επιδιώκετε να αναπτυχθούν νέες αφηγήσεις και προβληματισμοί γύρω από αυτά τα μνημεία; Συχνά εκλαμβάνουμε τα μνημεία δημόσιας τέχνης ως στατικά σύμβολα, αμετάβλητα στον χρόνο. Στην πρωτοβουλία μας, τα προσεγγίζουμε ως συμμετοχικά αντικείμενα που νοηματοδοτούνται μέσα από αλληλεπικαλυπτόμενες κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές διαδικασίες. Τα στρώματα νοημάτων που αναδύονται γύρω από τα μνημεία καθώς οικειοποιούνται από διαφορετικές κοινότητες, συχνά αποκλίνουν ή ακόμη και υπονομεύουν την κυρίαρχη αφήγησή τους.
–Μπορείτε να μας αναφέρετε ένα παράδειγμα; Το Μνημείο της Ελευθερίας στη Λευκωσία ανατέθηκε από τον Μακάριο στον Ιωάννη Νοταρά τo 1959 προς τιμήν του αντιαποικιακού αγώνα, αναγνωρίζεται ως μνημείο του αγώνα της ΕΟΚΑ από τη Βουλή το 1987 και εγκαινιάζεται επίσημα πριν από μερικούς μήνες. Με τον χρόνο απέκτησε πολλαπλές κοινωνικές αναγνώσεις. Το 2012, τα κεφάλια των φιγούρων καλύφθηκαν ανώνυμα με τις πολύχρωμες κουκούλες της ακτιβιστικής ομάδας Pussy Riot, το 2017 η Λία Χαράκη αντιδρά στις γλυπτικές μελέτες για το Μνημείο στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας, ενώ το 2025 το κεφάλι της Ελευθερίας ντύθηκε με την παλαιστινιακή μαντήλα. Αυτά τα γεγονότα αναδεικνύουν τη φύση των μνημείων ως αντικειμένων που αντιστέκονται στην οριστική και σταθερή καθιέρωση νοήματος. Μέσα από αυτή την προσέγγιση, επιδιώκουμε να κανονικοποιήσουμε την επαφή με τα μνημεία ως στοιχεία της καθημερινής ζωής, στα οποία ο καθένας μπορεί να αποδώσει νόημα μέσα από προσωπικές και συλλογικές εμπειρίες. Το κοινό καλείται να βρει τη δική του δυνατότητα δράσης και παρέμβασης στη διαμόρφωση του τοπίου δημόσιας τέχνης, συμβάλλοντας ενεργά στο «παλίμψηστο» της βιογραφίας τους και στη συνεχή επανανοηματοδότησή τους.
–Η διοργάνωση έχει διακοινοτικό χαρακτήρα. Ποιο το σκεπτικό της συνεργασίας πολιτιστικών φορέων από τις δυο κοινότητες; Η τέχνη, για εμάς, είναι ένας χώρος φαντασίας και πειραματισμού όπου μπορούμε να επαναδιαπραγματευτούμε τη σχέση μας με τους άλλους και να δημιουργήσουμε νέες μορφές συνύπαρξης. Παρατηρούμε πως αυτοί οι πειραματισμοί γίνονται πιο εύκολα αποδεκτοί στον πολιτισμό. Η διεπιστημονική και διακοινοτική ομάδα της πρωτοβουλίας Of Monumental μάς επιτρέπει οι συζητήσεις γύρω από τα μνημεία δημόσια τέχνης στο νησί να είναι συμπεριληπτικές και κριτικές. Από την επιλογή των μνημείων δημόσιας τέχνης μέχρι τα ευρήματα των συνεντεύξεων και τη σύνθεση των νέων έργων, ο διάλογος και ανταλλαγή απόψεων μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα ο ένας τον άλλον. Μέσα από αυτή τη διαδικασία επιθυμούμε να αντιμετωπίσουμε βαθιά ριζωμένες διαιρέσεις, πρώτα μέσα στην ομάδα που λειτουργεί σαν ένας μικρόκοσμος της νήσου, και έπειτα να μεταφέρουμε αυτούς τους προβληματισμούς και ανοιχτά ερωτήματα στο κοινό, συμβάλλοντας έτσι στις προσπάθειες οικοδόμησης ειρήνης.
–Η έρευνά σας περιλαμβάνει συνομιλίες με καλλιτέχνες και ανθρώπους της τέχνης και τεχνικούς φορείς. Ποια θέματα αναδεικνύονται από αυτές τις συζητήσεις; Είμαστε ευγνώμονες στους ανθρώπους της τέχνης και στους εκπροσώπους τοπικών αρχών που συμμετείχαν στο έργο μέσω συνεντεύξεων. Οι μαρτυρίες τους αποτελούν την αρχή ενός διακοινοτικού πρωτογενούς αρχείου για τα μνημεία δημόσιας τέχνης στην Κύπρο. Μεταξύ άλλων, περιλαμβάνουν συνομιλίες με τους Νάτια Αναξαγόρου, Σεβτζάν Τσερκέζ, Θεόδουλο Γρηγορίου, Νίκο Κουρούσιη, Δάκη Ιωάννου, Κώστα Βαρώτσο, Ζεχρά Σόνια και Γιάννη Τουμαζή. Μέσα από αυτές αναδεικνύονται κρίσιμα ζητήματα: Οι διαφορετικές αντιλήψεις για τον ρόλο και τη λειτουργία της δημόσιας τέχνης, η ένταση ανάμεσα στον αναθέτη και στον καλλιτέχνη, η απόσταση των δημιουργών από τα έργα τους μετά την τοποθέτησή τους, οι παράγοντες που διαμορφώνουν τη σχέση του κοινού με το δημόσιο έργο, καθώς και οι πρακτικές δυσκολίες παραγωγής δημόσιας τέχνης μεγάλης κλίμακας, από τον σωματικό κόπο που απαιτείται έως την πρόσβαση σε κατάλληλες υποδομές.
Τα θέματα αυτά εξετάζουμε στη μελέτη «Conversation with a sculptor / Conversation with a sculpture», σε επιμέλεια του Δημήτρη Βενιζέλου και της Σελίν Γκεντς. Θα παρουσιάσουμε αυτή τη δουλειά τον Ιανουάριο, στο πλαίσιο του προγράμματος Minor Gestures Take Root in the Cracks σε συνεργασία με τον Σύνδεσμο Εικαστικών Καλλιτεχνών και Θεωρητικών Τέχνης Φυτώριο.
–Τι περιλαμβάνει η δράση του εικαστικού καλλιτέχνη PASHIAS; Η έκθεση της πιλοτικής δράσης έχει σχεδιαστεί σαν ένα περιβάλλον που αγκυρώνεται στην πολυμεσική εγκατάσταση του PASHIAS. Ο επισκέπτης παρακολουθεί στις οθόνες τις επιτόπιες δημόσιες παρεμβάσεις του καλλιτέχνη σε διάλογο με έργα δημόσιας τέχνης σε Λευκωσία, Μόρφου, Λεμεσό και Λάρνακα. Αυτό το αρχείο περιλαμβάνει σήμερα 10 έργα, ενώ η εγκατάσταση αναμένεται να επεκτείνεται σωρευτικά, καθώς η πρωτοβουλία εμπλουτίζεται με τις «βιογραφίες» περισσότερων μνημείων. Ο PASHIAS αφενός ανανεώνει την ορατότητα των έργων και αφετέρου προσθέτει στην βιογραφία τους, εφαρμόζοντας διακριτές στρατηγικές εξοικείωσης με τα μνημεία: Άλλοτε ενσαρκώνει και συμπληρώνει τα έργα, άλλοτε λειτουργεί επιδιορθωτικά απέναντι στην αποξένωσή τους από τον δημιουργό ή το κοινό, ενώ άλλες φορές προβάλλει πάνω τους προσωπικές του εμπειρίες και επιθυμίες.
–Πώς προσεγγίζει το θέμα των μνημείων η Ραχμέ Βεζίρογλου; Παρουσιάζει μια σειρά από zines, καθένα από τα οποία προσεγγίζει ένα διαφορετικό δημόσιο μνημείο μέσα από μια σύνθεση που λειτουργεί ως ψυχογεωγραφικός χάρτης. Τα zines περιλαμβάνουν ενδοσκοπικούς πειραματισμούς με κολάζ και κείμενο, ενώ οι φωτογραφίες της λειτουργούν ως ερευνητικό εργαλείο, αναδεικνύοντας τις σχέσεις ανάμεσα στα έργα, τον χώρο και το κοινωνικό πλαίσιο.
–Σχεδιάζετε στο μέλλον να συνεχίσετε την έρευνα για το Of Monumental; Το έργο βρίσκεται σε εξέλιξη. O πρώτος κύκλος είχε πιλοτικό χαρακτήρα και μας επέτρεψε να δοκιμάσουμε και να οξύνουμε τη μεθοδολογία μας, προσεγγίζοντας 10 διακριτά μνημεία δημόσιας τέχνης. Κάθε νέος κύκλος θα επικεντρωθεί σε μια μικρότερη κατηγορία έργων, φέρνοντας στην επιφάνεια διαφορετικές πτυχές του σχεσιακού χαρακτήρα τους. Για παράδειγμα, από τη συζήτησή μας με τον κ. Κουρούσιη για το έργο Ουράνιο Τόξο, προκύπτει το ενδιαφέρον μας για μνημεία που είτε δεν υπάρχουν πια είτε δεν υλοποιήθηκαν ποτέ.
- INFO Αίθουσα Nicosia Masterplan (Ουδέτερη ζώνη- διέλευση οδού Λήδρας). Διαθεματική έκθεση η οποία εστιάζει σε 11 έργα δημόσιας τέχνης στις ελεύθερες και στις κατεχόμενες περιοχές περιλαμβάνει το πρότζεκτ Of Monumental. Από 29 Νοεμβρίου έως 20 Δεκεμβρίου (Δευτέρα & Πέμπτη 10:00–17:00, ή κατόπιν ραντεβού στο contact@visual-voices.org). www.visual-voices.org/of-monumental
Τέχνη σε δημόσιους χώρους
Στο πλαίσιο του πρότζεκτ Of Monumental έγιναν συνεντεύξεις με καλλιτέχνες, επιμελητές και συλλέκτες, οι οποίοι δίνουν τις δικές τους ερμηνείες για τη σημασία των γλυπτών σε δημόσιους χώρους. Πιο κάτω παραθέτουμε αποσπάσματα που μας παραχώρησαν οι διοργανωτές.
Θεόδουλος Γρηγορίου (γλύπτης του έργου Κλεψύδρα): «Η επαφή της σύγχρονης τέχνης με τον πολίτη μέσα στην πόλη είναι, λοιπόν, σπουδαίας σημασίας — την ονομάζω “κρυφή παιδεία”. Όταν περνάς καθημερινά δίπλα από ένα γλυπτό, σε επηρεάζει, ακόμα κι αν παραμένει απαρατήρητο. Σε διαμορφώνει σε ένα βαθύ επίπεδο. Και έτσι αρχίζει να μεγαλώνει ο συλλογικός σεβασμός προς την τέχνη».
Δρ Γιάννης Τουμαζής (επιμελητής της συλλογής της Hermes Airports στην οποία περιλαμβάνεται η Κλεψύδρα): «Πιστεύω ότι η τέχνη σε δημόσιους χώρους πρέπει να σχετίζεται πρώτα απ’ όλα με τον ίδιο τον χώρο όπου τοποθετείται, να έχει σχέση με την κοινότητα και με τους ανθρώπους που τον ζουν. Πρέπει να δημιουργεί αλληλεπίδραση, είτε πρόκειται για κτήριο, πλατεία ή οποιονδήποτε άλλο χώρο, δημόσιο ή ιδιωτικό. Οφείλει να συνάδει με την αρχιτεκτονική, με τη λειτουργικότητα, με την κίνηση του κοινού και να προσδίδει μια πραγματική προστιθέμενη αξία».
Δάκης Ιωάννου (δωρητής του γλυπτού Ποιητής του Κώστα Βαρώτσου στον δήμο Λευκωσίας): «Καταρχήν, τι σημαίνει δημόσια τέχνη; Ένα γλυπτό τοποθετημένο στον δημόσιο χώρο είναι δημόσια τέχνη; Δεν ξέρω. Πρέπει να υπάρχει μια πρόθεση πίσω από την τοποθέτηση κάποιου έργου την ιδιαίτερη στιγμή που έχει γίνει».
Ζεχρά Σόνια (γλύπτρια του έργου Δημοκρατία): Όταν ένας καλλιτέχνης χωροθετεί ένα γλυπτό σε έναν υπαίθριο, δημόσιο χώρο, ανεξαρτήτως της εμπειρίας του, πρέπει να αναλύσει προσεκτικά όλους τους παράγοντες, να τους συνδυάσει με τη δική του δημιουργικότητα και να σχεδιάσει με μια δημοκρατική προσέγγιση. […] Η δημιουργικότητα δεν περιορίζεται στον χώρο του στούντιο· αν ένα γλυπτό προορίζεται για δημόσιο χώρο, απαιτεί πολυδιάστατη σκέψη, ευελιξία και ικανότητα να βλέπει κανείς τα πράγματα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Αν ο στόχος είναι το γλυπτό να αντέξει στον χρόνο χωρίς φθορά ή καταστροφή, πρέπει να εναρμονίζεται με το περιβάλλον του και να επικοινωνεί με τις κοινότητες που το περιβάλλουν. Πιστεύω ότι ένα γλυπτό που δεν μπορεί να ενσωματωθεί ή να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του θα είναι αναπόφευκτα πιο επιρρεπές σε φθορά και υποβάθμιση.
Ναζ Ατούν (γλύπτρια του έργου Ξαπλωμένος): «Σε αυτή την επικράτεια, η γλυπτική βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο και συνήθως συνδέεται με πολιτικά μνημεία, ηγέτες, ιδεολογίες. Ο βασικός μου στόχος ήταν ακριβώς το αντίθετο: Η γλυπτική δεν χρειάζεται να περιορίζεται σε αυτό. Όλα είναι πολιτικά, ναι, αλλά όχι πάντα με άμεσο τρόπο. Το σώμα μου που ξαπλώνει ήρεμα στο έδαφος μπορεί να είναι πολιτικό· μπορεί να αποτελεί μια αντίθετη δήλωση. Συχνά τα γλυπτά είναι αποστασιοποιημένα από τον άνθρωπο, τον κοιτούν από ψηλά. Η μεγαλύτερή μου επιθυμία ήταν το δικό μου να λειτουργεί με τον αντίθετο τρόπο: Να μπορεί κανείς να το προσεγγίσει, να το αγγίξει, να μην είναι αποκομμένο από τον θεατή».
Ελεύθερα 30.11.2025