Νάταλι Αλκιβιάδου: Ο προσβλητικός λόγος αποτελεί μέρος του δημοκρατικού διαλόγου

Η δημοκρατία αντέχει τον προσβλητικό λόγο, αλλά στενεύει επικίνδυνα όταν μπαίνουμε στη λογική αυστηρών περιορισμών της ελευθερίας έκφρασης. Η Νάταλι Αλκιβιάδου, Ανώτερη Ερευνήτρια στο πρόγραμμα Future of Free Speech του Πανεπιστημίου Vanderbilt (ΗΠΑ), με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του τρίτου της βιβλίου, εξηγεί γιατί η απάντηση στη ρητορική μίσους δεν είναι ένα πατερναλιστικό κράτος, αλλά η κριτική σκέψη και ο διάλογος.
–Ζούμε σε ένα ψηφιακό περιβάλλον όπου ο αλγόριθμος ευνοεί την πόλωση και τα άκρα. Είναι αξιόπιστο να πούμε ότι σήμερα κάποιοι κερδίζουν εκατομμύρια από τη διασπορά του μίσους; Γνωρίζουμε ότι το μίσος μπορεί να γίνει εξαιρετικά επικερδές. Δεν είναι θεωρία· είναι αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο έχουν σχεδιαστεί οι μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες. Οι αλγόριθμοι προωθούν περιεχόμενο που δημιουργεί έντονη συναισθηματική αντίδραση, διότι αυτή αυξάνει την εμπλοκή, άρα και τα έσοδα. Οργισμένες αναρτήσεις, ακραίες δηλώσεις και διχαστικός λόγος έχουν την τάση να κυκλοφορούν πολύ πιο γρήγορα από ουδέτερες και μετριοπαθείς. Έτσι, άτομα ή ομάδες που παράγουν τέτοιο περιεχόμενο αποκτούν επιρροή, ορατότητα και, τελικά, οικονομικό όφελος. Η ενίσχυση του μίσους δεν έχει μόνο οικονομικές συνέπειες αλλά και τραγικές ανθρώπινες.
–Μπορούμε να δώσουμε κάποια απτά παραδείγματα; Το είδαμε χαρακτηριστικά στη Μιανμάρ, όπου τα συστήματα προώθησης περιεχομένου του Facebook ενίσχυσαν επί χρόνια μηνύματα μίσους και υποκίνησης βίας κατά των Ροχίνγκια, συμβάλλοντας σε ένα περιβάλλον που επέτρεψε την εθνοκάθαρση να κλιμακωθεί ανεξέλεγκτα. Η Διεθνής Αμνηστία στηρίζει ότι ο αλγοριθμικός σχεδιασμός της πλατφόρμας πολλαπλασίασε τη διάδοση ρητορικής μίσους, την οποία η Meta απέτυχε να αντιμετωπίσει επαρκώς.
-Δεν τάσσεστε πάντως υπέρ του περιορισμού και της φίμωσης… Ο περιορισμός δεν αποτελεί τη μόνη, ούτε την καλύτερη λύση. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι οι υπερβολικά αυστηρές παρεμβάσεις συχνά έχουν ανεπιθύμητα αποτελέσματα: διευρύνουν τον φόβο, περιορίζουν τον διάλογο και πλήττουν δυσανάλογα ευάλωτες ομάδες. Ένα πολύ πιο δημοκρατικό και αποτελεσματικό εργαλείο είναι το counterspeech (η αντι-ρητορική). Αντί η κοινωνία να απαντά στο μίσος με σιωπή ή με καταστολή, μπορεί να απαντά με τεκμηριωμένο λόγο, χιούμορ, δημιουργικές παρεμβάσεις, δεδομένα και θετικές αφηγήσεις.
–Αυτό είναι και το πεδίο της δικής σας δουλειάς; Στο Future of Free Speech στο Vanderbilt University εργαζόμαστε τα τελευταία χρόνια συστηματικά πάνω στο counterspeech, εκπαιδεύοντας εκατοντάδες ανθρώπους στο πώς να το χρησιμοποιούν αποτελεσματικά στο διαδίκτυο. Έχουμε δει θετικά αποτελέσματα: μείωση της έντασης, μεγαλύτερη υποστήριξη των στοχοποιημένων ομάδων και τη σταδιακή διαμόρφωση μιας ζωντανής, δημιουργικής κοινότητας «counterspeakers» που παρεμβαίνουν υπεύθυνα και εποικοδομητικά.
–Ποια ήταν η προσωπική σας επαγγελματική πορεία; Η πορεία μου έχει επικεντρωθεί στη μελέτη του μίσους, της ελευθερίας της έκφρασης και της ακροδεξιάς. Σήμερα εργάζομαι ως επικεφαλής έρευνας στο The Future of Free Speech (FoFS), που φιλοξενείται στο Vanderbilt University. Το FoFS είναι ένας διεθνής ερευνητικός κόμβος αφιερωμένος στην προώθηση της ελευθερίας της έκφρασης. Με την ομάδα μας αναλύουμε ζητήματα όπως η ρητορική μίσους, η ρύθμιση των πλατφορμών, η παραπληροφόρηση και η σχέση μεταξύ νέων τεχνολογιών και θεμελιωδών δικαιωμάτων.
–Οι αυστηρές νομοθεσίες για τη ρητορική μίσους, θα λέγατε ότι γυρίζουν μπούμερανγκ; Υπάρχουν σαφή παραδείγματα όπου οι αυστηρές ρυθμίσεις ή η επιθετική αποκαθήλωση περιεχομένου οδηγούν σε ανεπιθύμητες παρενέργειες. Ο αποκλεισμός ομάδων από τις μεγάλες πλατφόρμες δεν τις εξαφανίζει, αλλά τις ωθεί σε λιγότερο ρυθμισμένους χώρους, όπου η εποπτεία είναι περιορισμένη και ο αντίλογος ανύπαρκτος. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Telegram. Η ταχεία ανάπτυξή του συνέπεσε με τους μαζικούς αποκλεισμούς ακροδεξιών λογαριασμών από mainstream κοινωνικά δίκτυα, γεγονός που τους επέτρεψε να ανασυγκροτηθούν σε περιβάλλον όπου ο ακραίος λόγος δεν αμφισβητείται. Αυτοί οι λιγότερο εποπτευόμενοι χώροι δημιουργούν πιο κλειστά και ριζοσπαστικοποιημένα echo chambers, δυσκολεύουν την παρακολούθηση εξτρεμιστικής δραστηριότητας από τις αρχές και αποδυναμώνουν τις προσπάθειες αντι-ρητορικής.
–Στο νέο σας βιβλίο υποστηρίζετε ότι το ΕΔΑΔ έχει γίνει υπερβολικά περιοριστικό. Μπορείτε να μας το εξηγήσετε; Το ΕΔΑΔ ιστορικά προστάτευσε την ελευθερία της έκφρασης, υπενθυμίζοντας μέσα από την εμβληματική απόφαση Handyside ότι η ελευθερία έκφρασης καλύπτει και λόγο που «σοκάρει, προσβάλλει ή ενοχλεί». Ωστόσο, σε μια σειρά υποθέσεων, το Δικαστήριο επέτρεψε την επιβολή ποινικών κυρώσεων για προσβλητικό, δυσάρεστο ή προκατειλημμένο λόγο, χωρίς να υφίσταται κάλεσμα σε βία, μίσος ή οποιαδήποτε μορφή επικίνδυνης δράσης. Σταδιακά βλέπουμε ότι το ΕΔΑΔ αντιμετωπίζει την προσβλητικότητα ως λόγο περιορισμού. Η έννοια του «μίσους» έχει επεκταθεί ώστε να περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την προκατάληψη. Αυτό έχει πολύ σοβαρές συνέπειες.
–Ποιες είναι αυτές; Κατ’ αρχάς, δημιουργεί νομική ασάφεια, αφού κανείς δεν γνωρίζει πού ακριβώς βρίσκεται το όριο ανάμεσα στο επιτρεπτό και στο απαγορευμένο. Δεύτερον, επιτρέπει στα κράτη να επιβάλλουν περιορισμούς σε λόγο που, παλαιότερα, το ίδιο το ΕΔΑΔ θα είχε προστατεύσει. Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι το ότι αυτή η τάση συχνά αγνοεί την αξία του πολιτικού λόγου. Παρά τις συνεχείς αναφορές στη σημασία της ελευθερίας έκφρασης, το Δικαστήριο έκρινε ως τιμωρητέες δηλώσεις πολιτικών χωρίς ανάλυση του κατά πόσο πράγματι υπήρχε κίνδυνος για τη δημοκρατία ή για πιθανές ομάδες-στόχους. Όπως υπογράμμισαν μειοψηφούντες δικαστές στην υπόθεση Féret, η προσέγγιση αυτή υπονοεί ότι το κοινό είναι «ανίκανο» να απαντήσει σε επιχειρήματα και χρειάζεται κρατική προστασία από προσβλητικό λόγο – μια θέση βαθιά πατερναλιστική και προβληματική για μια ανοιχτή δημοκρατία.
–Πώς αντιλαμβάνεστε τη διάκριση ανάμεσα στον «προσβλητικό» και τον «επικίνδυνο» λόγο; Ο προσβλητικός λόγος, όσο δυσάρεστος και αν είναι, αποτελεί μέρος του δημοκρατικού διαλόγου. Μπορεί να είναι έντονος, υπερβολικός, ακόμη και άδικος, αλλά δεν προκαλεί από μόνος του πραγματική βλάβη. Ο επικίνδυνος λόγος, αντίθετα, συνδέεται με συγκεκριμένο και άμεσο κίνδυνο: προώθηση διακρίσεων, ενθάρρυνση εχθρότητας ή υποκίνηση βίας. Η διαφορά βρίσκεται στον αντίκτυπο. Χωρίς στοιχεία ότι μια έκφραση μπορεί να οδηγήσει σε πραγματική βλάβη, η ποινικοποίηση αποτελεί υπέρβαση και δημιουργεί έναν τεράστιο κίνδυνο κατάχρησης εξουσίας. Βέβαια, η επίδραση του λόγου εξαρτάται από το πλαίσιο. Δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ένα προγενοκτονικό περιβάλλον με τους ίδιους όρους που αντιμετωπίζουμε μια σταθερή δημοκρατία. Το ίδιο μήνυμα μπορεί, στο πρώτο πλαίσιο, να συμβάλει σε πραγματικό κίνδυνο, ενώ στο δεύτερο να παραμένει απλώς μέρος του δημόσιου διαλόγου.
–Έχετε άλλα τρία βιβλία στο ενεργητικό σας. Ποιες είναι θεματικές τους; Τα προηγούμενα βιβλία μου επικεντρώθηκαν στη νομική αντιμετώπιση της ακροδεξιάς. Μελέτησαν πώς τα κράτη και οργανισμοί όπως είναι ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, το Συμβούλιο της Ευρώπης και η Ευρωπαϊκής Ένωση αντιδρούν στην άνοδο εξτρεμιστικών μορφωμάτων και σε ζητήματα δημοκρατικής ανθεκτικότητας.
–Η άνοδός της ακροδεξιάς πού αποδίδεται, κατά τη γνώμη σας; Η ακροδεξιά αντλεί δύναμη από οικονομικές ανασφάλειες, από τη χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς και από την αίσθηση ότι οι παραδοσιακές πολιτικές δυνάμεις αδυνατούν να δώσουν ουσιαστικές και πειστικές λύσεις στα σύγχρονα προβλήματα. Σε αυτό το κενό, η ακροδεξιά προσφέρει απλές, συναισθηματικά φορτισμένες απαντήσεις σε εξαιρετικά σύνθετα ζητήματα, απαντήσεις που εντυπωσιάζουν, συγκινούν ή θυμώνουν, αλλά δεν προσφέρουν καμία πραγματική, εφαρμόσιμη ή εποικοδομητική λύση, πέρα από ένα στιγμιαίο συναισθηματικό «ταρακούνημα».
–Αυτό που αναφέρεται ως «woke ατζέντα» προάγει επίσης τη ρητορική ακρότητα; Καταρχάς, θεωρώ προβληματικό τον ίδιο τον όρο «woke ατζέντα». Έχει εξελιχθεί σε μια ετικέτα που χρησιμοποιείται για να απαξιώσει δικαιώματα. Αν μιλάμε για ΛΟΤΑΚΙ+ δικαιώματα, για τα δικαιώματα των μεταναστών, των γυναικών, για ισότητα, αξιοπρέπεια και προστασία της ανθρώπινης ζωής, τότε μιλάμε για τον σκληρό πυρήνα της οικουμενικότητας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κατά την άποψη μου, εργαλειοποιείται για να στιγματίσει αιτήματα που είναι απολύτως σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις και τις θεμελιώδεις αξίες μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
–Η ακρότητα στον λόγο είναι κάτι που συναντάμε και στον λεγόμενο «προοδευτικό» χώρο; Σε κάθε άκρο του πολιτικού φάσματος υπάρχουν φωνές που χρησιμοποιούν υπερβολικό, συγκρουσιακό ή τιμωρητικό λόγο. Η πραγματική πρόκληση δεν είναι να εντοπίσουμε ποια πλευρά «υπερβάλλει περισσότερο», αλλά να διασφαλίσουμε έναν δημόσιο χώρο όπου η διαφωνία μπορεί να εκφράζεται χωρίς φόβο και χωρίς τη λογική της εξόντωσης του άλλου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να απορρίπτουμε τη ρητορική ακρότητας ανεξαρτήτως προέλευσης. Ο δημόσιος διάλογος δεν μπορεί να λειτουργεί ούτε με καταγγελτική υπερβολή ούτε με σιωπηρή επιβολή ορθότητας. Μια δημοκρατία χρειάζεται χώρο για πολυφωνία και δύσκολες συζητήσεις. Η πρόκληση δεν είναι να αποσιωπήσουμε μία πλευρά, αλλά να ενισχύσουμε την ικανότητα της κοινωνίας να συζητά χωρίς να διαλύεται.
–Στη σημερινή εποχή, παρατηρείτε υπαναχώρηση σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Υπάρχει μια σταδιακή αλλά ανησυχητική μετατόπιση προς μια λογική «ασφάλειας μέσω περιορισμού». Βλέπουμε αυξημένη επιτήρηση, περιορισμούς στην έκφραση, αυστηρότερους κανόνες στις διαδικτυακές πλατφόρμες και μια γενικότερη κουλτούρα δυσπιστίας. Το ψηφιακό περιβάλλον έχει ενισχύσει αυτή την τάση: οι πλατφόρμες λαμβάνουν αποφάσεις που έχουν άμεση επίδραση στα δικαιώματα εκατομμυρίων πολιτών. Η δημοκρατία χρειάζεται χώρο, όχι στένωση. Η υπαναχώρηση δεν είναι πάντα θεαματική, αλλά είναι σταδιακή, και γι’ αυτό πιο επικίνδυνη.
–Η Κύπρος πού βρίσκεται σε θέματα δημοκρατικής συνείδησης; Η Κύπρος έχει θεμέλια δημοκρατίας, αλλά αντιμετωπίζει και σημαντικές προκλήσεις. Η πόλωση είναι ορατή, η κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς βαθιά, ενώ το εκπαιδευτικό μας σύστημα χρειάζεται περαιτέρω ενίσχυση σε ζητήματα δημοκρατικής και ψηφιακής παιδείας. Η δημοκρατική συνείδηση δεν είναι στατική, χρειάζεται συνεχή καλλιέργεια. Η κοινωνία μας έχει όλες τις δυνατότητες να προχωρήσει, αρκεί να επενδύσουμε ουσιαστικά στην κριτική σκέψη, στην ενεργή συμμετοχή και στον διάλογο.
–Οι κοινωνικές συνθήκες ποιο ρόλο διαδραματίζουν στην όξυνση ή στην άμβλυνση των άκρων; Η ανθεκτικότητα δεν είναι μόνο θέμα ατομικής ευθύνης. Είναι και αποτέλεσμα βιώσιμων κοινωνικών δομών, μέσα στις οποίες οι άνθρωποι μπορούν πραγματικά να ευημερούν. Όσο πιο λειτουργικές και συμπεριληπτικές είναι οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, τόσο λιγότερο ευάλωτοι είναι οι πολίτες σε διχαστικές αφηγήσεις και εξτρεμιστικούς χειρισμούς. Μια κοινωνία που προσφέρει ασφάλεια, ευκαιρίες και κοινωνική συνοχή είναι απείρως πιο ικανή να αποκρούει το μίσος από μια κοινωνία που στηρίζεται αποκλειστικά στην καταστολή.
Ελεύθερα, 21.12.2025