Νέοι σε έναν κόσμο που αλλάζει: Προκλήσεις και επικινδυνότητα του σήμερα

Η Εφηβεία σε ένα τοπίο πίεσης: Σε τι είδους εποχή προσπαθεί σήμερα ένας νέος να μεγαλώσει, να σταθεί, να αντέξει; Οι νέοι δεν ζουν απλώς μέσα σε έναν γρήγορο και απαιτητικό ρυθμό ζωής. Ζουν σε ένα περιβάλλον γεμάτο ερεθίσματα, πληροφορικά φορτισμένο, συναισθηματικά απαιτητικό. Κάθε μέρα τους συναντά ένα κύμα εικόνων, προσδοκιών και κοινωνικής πίεσης. Δεν κινδυνεύουν μόνο από τα προφανή, όπως τα media, τις ουσίες ή τις παρέες. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος βρίσκεται μέσα τους, στο γεγονός ότι ακόμη χτίζουν την κρίση τους, ακόμη μαθαίνουν πώς να προστατεύουν τον εαυτό τους από έναν κόσμο που δεν περιμένει να ωριμάσουν. Η κριτική σκέψη, ο αυτοέλεγχος και η αξιολόγηση συνεπειών βρίσκονται σε εξέλιξη (Steinberg, 2017). Κι έτσι η κοινωνία, με τις απαιτήσεις και τα ερεθίσματά της, συναντά ένα μυαλό ευάλωτο, δεκτικό, ανοιχτό σε όλα. Στο παρελθόν οι κίνδυνοι ήταν πιο ξεκάθαροι. Η οικογένεια, η γειτονιά και το σχολείο όριζαν έναν μικρό και προβλέψιμο κόσμο, όπου η φτώχεια, η βία ή οι αυστηροί κοινωνικοί ρόλοι αποτελούσαν τις βασικές απειλές. Σήμερα όμως οι νέοι κινούνται μέσα σε ένα αόρατο τοπίο δυσκολιών, όπου οι κίνδυνοι δεν φαίνονται πάντα και δεν αναγνωρίζονται εύκολα. Αυτό που τους απειλεί περισσότερο δεν είναι ο ίδιος ο κόσμος, αλλά η δυσκολία τους να φιλτράρουν όσα βλέπουν, να κρίνουν σωστά και να προστατεύσουν τον εαυτό τους από προκλήσεις που εμφανίζονται πριν καν προλάβουν να τις κατανοήσουν.
Οθόνες που φυλακίζουν: Οι κίνδυνοι σήμερα δεν βρίσκονται στη γειτονιά, αλλά στις οθόνες που ανοίγουν μπροστά στους νέους έναν κόσμο εντυπωσιακό, προσεκτικά δομημένο και συχνά πιο «τέλειο» από τον δικό τους. Επειδή όμως η αίσθηση του εαυτού τους δεν έχει ακόμη σταθεροποιηθεί, παρασύρονται εύκολα σε μια αδιάκοπη σύγκριση με ανθρώπους που δεν γνωρίζουν, αναζητώντας τι είναι αυτό που τους λείπει. Η σύγκριση αυτή γίνεται βάρος που τους ακολουθεί, κάνοντάς τους να νιώθουν ότι υστερούν, ότι δεν τα καταφέρνουν όσο οι άλλοι (Vogel et al., 2023). Τα media δεν είναι από μόνα τους αρνητικά, αλλά ο τρόπος που παρουσιάζουν τις ζωές και τις επιτυχίες των άλλων δημιουργεί μια απόσταση ανάμεσα σε αυτό που βλέπει ο νέος και σε αυτό που νιώθει ο ίδιος μέσα του. Αυτή η απόσταση γεννά το κενό… το συναίσθημα ότι δεν αρκεί, ότι δεν είναι αρκετά καλός, ότι υστερεί. Και όταν αρχίσει να πιστεύει πως η επιτυχία μπορεί να έρθει ξαφνικά και εύκολα μέσα από ένα viral βίντεο, τότε απομακρύνεται από την προσπάθεια, τη διαδικασία και την προσωπική του εξέλιξη. Το επικίνδυνο δεν είναι η οθόνη αλλά η ψευδαίσθηση της άμεσης, ανέξοδης επιτυχίας, μια ψευδαίσθηση που συναντά έναν νέο ακόμη ευάλωτο και εύκολο να την πιστέψει.
Η δύναμη των συνομηλίκων: Οι νέοι δεν ψάχνουν μόνο φίλους. Ψάχνουν έναν χώρο που να τους χωρά, μια αίσθηση ότι ανήκουν κάπου και ότι κάποιος τους βλέπει. Στην εφηβεία η απόρριψη δεν είναι μια απλή στενοχώρια, αλλά βιώνεται σαν κάτι πολύ πιο έντονο, σχεδόν σαν απειλή για την ασφάλεια και την αξία του ίδιου του νέου (Sebastian et al., 2016). Μέσα σε αυτή την ευαισθησία η παρέα μπορεί να γίνει στήριγμα, αλλά μπορεί και να παρασύρει. Πολλές ριψοκίνδυνες πράξεις δεν ξεκινούν από πρόθεση να προκαλέσουν κακό, αλλά από την ανάγκη του νέου να αποκτήσει ταυτότητα και να νιώσει ότι έχει θέση μέσα στην ομάδα. Η παραβατικότητα πολλές φορές δεν είναι επιλογή, αλλά τρόπος να φωνάξει ένας νέος ότι υπάρχει και ότι αξίζει να τον δουν. Έτσι η παρέα μπορεί να λειτουργήσει είτε σαν χάρτης που δείχνει τον δρόμο, είτε σαν παγίδα που οδηγεί σε λάθος κατευθύνσεις, και ο νέος, χωρίς σταθερή πυξίδα ακόμη, κινδυνεύει να ακολουθήσει οτιδήποτε του υπόσχεται αποδοχή.
Όταν η ουσία γίνεται συνήθεια και καταφύγιο: Οι ουσίες δεν μπαίνουν στη ζωή των νέων σαν μια καθαρή χημική απειλή αλλά σαν μια εύκολη υπόσχεση ανακούφισης, ένας τρόπος να νιώσουν πιο άνετα, λιγότερο αμήχανα ή να κρύψουν ένα άγχος που δεν ξέρουν πώς αλλιώς να διαχειριστούν. Το αλκοόλ, το κάπνισμα ή το vape δεν επηρεάζουν μόνο το σώμα τους αλλά αγγίζουν τον τρόπο που αισθάνονται, δίνοντάς τους στιγμιαία την εντύπωση ότι αποκτούν έλεγχο, ότι χαλαρώνουν, ότι μπορούν να σταθούν χωρίς φόβο. Έτσι όμως η συνήθεια αρχίζει να παίρνει τη θέση της εσωτερικής δύναμης και ο νέος χάνει την ευκαιρία να μάθει να στηρίζεται στον ίδιο του τον εαυτό. Όταν χρειάζεται μια ουσία για να σταθεί κοινωνικά, αρχίζει να αμφισβητεί τη δική του επάρκεια και να φοβάται ό,τι νιώθει. Και αυτός είναι ο βαθύτερος κίνδυνος, όχι μόνο η ουσία αλλά η ψευδαίσθηση ότι χωρίς ένα εξωτερικό «στήριγμα» δεν μπορεί να υπάρξει.
Η ταυτότητα ως προϊόν: Ο υπερκαταναλωτισμός δεν ωθεί τους νέους μόνο στην αγορά αντικειμένων, αλλά και στην αγορά εικόνων, ρόλων και συμβόλων που λειτουργούν σαν «κομμάτια ταυτότητας». Σιγά σιγά η αξία τους μετατοπίζεται προς τα έξω και μοιάζει με κάτι που πρέπει να παρουσιάζεται, να εγκρίνεται και να συντηρείται, αντί να καλλιεργείται εσωτερικά. Όσο περισσότερο επενδύουν σε αυτή την εικόνα τόσο λιγότερο χώρο αφήνουν για την αλήθεια τους και η πίεση αυτή, από υλική, γίνεται ψυχική, γεννώντας άγχος, απογοήτευση και μια μόνιμη αίσθηση ότι δεν είναι «αρκετοί» (Dittmar, 2021). Έτσι, ο νέος κουράζεται, φοβάται και πολλές φορές σταματά να διερωτάται ποιος είναι πραγματικά, γιατί η προσοχή του μένει εγκλωβισμένη στο πώς φαίνεται και όχι στο ποιος γίνεται.
Οι παγίδες της ενήλικης ζωής: Εκεί όπου οι νέοι κινδυνεύουν από εξωτερικούς παράγοντες, οι ενήλικες της σύγχρονης εποχής κινδυνεύουν από μια πίεση πιο ύπουλη, τη διαρκή ανάγκη να αποδεικνύουν την αξία τους μέσα από όσα κάνουν, αποκτούν ή προβάλλουν. Η σύγκριση μετατρέπεται σε μέτρο επιτυχίας και το κυνήγι του τέλειου μοιάζει μονόδρομος, σπρώχνοντάς τους να παραμελούν την ψυχική τους πληρότητα και όσα πραγματικά τους στηρίζουν. Και όσο κυνηγούν μια εικόνα ζωής που φαίνεται ολοκληρωμένη, τόσο απομακρύνονται από την ουσία, χάνοντας τη σύνδεση με τον εαυτό τους και με όσα έχουν αληθινή σημασία.
Πού πρέπει να επενδύσει η κοινωνία: Η προστασία των νέων δεν επιτυγχάνεται μόνο με απαγορεύσεις, αλλά με επένδυση σε όσα τους δίνουν εσωτερικά στηρίγματα. Η κοινωνία χρειάζεται να καλλιεργήσει στα σχολεία και στις οικογένειες δεξιότητες όπως κριτική σκέψη, συναισθηματική επίγνωση, ανθεκτικότητα και υγιή αυτοεκτίμηση, ώστε οι νέοι να μαθαίνουν να φιλτράρουν, να κρίνουν και να προστατεύουν τον εαυτό τους. Πρέπει επίσης να ενισχυθούν τα περιβάλλοντα όπου τα παιδιά και οι έφηβοι νιώθουν ασφαλή να μιλήσουν, να ζητήσουν βοήθεια και να εκφράσουν όσα δυσκολεύονται. Χρειάζεται μια επένδυση που να συνδυάζει καλύτερη εκπαίδευση για γονείς και εκπαιδευτικούς, σχολεία με πραγματικούς χώρους ψυχολογικής στήριξης και κοινότητες που δίνουν στους νέους ευκαιρίες συμμετοχής και έκφρασης, ώστε να αποκτούν τα εφόδια να προστατεύουν τον εαυτό τους απέναντι στις προκλήσεις της εποχής. Όταν η κοινωνία επενδύει στα θεμέλια των νέων αντί να προσπαθεί να διορθώσει εκ των υστέρων τις συνέπειες, τότε χτίζει ενήλικες ικανούς να στέκονται με σταθερότητα, κρίση και αυτοπεποίθηση σε έναν απαιτητικό κόσμο.
Δρ. Ιφιγένεια Στυλιανού
Κλινική Ψυχολόγος, Σχολική Ψυχολόγος