«Οι μαθητές πρέπει να γίνουν πρωταγωνιστές»: Η καθηγήτρια Κωνσταντίνα Γογγάκη στον «Π» για την παραβατικότητα των νέων

Η Κωνσταντίνα Γογγάκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Αθλητισμού, στο ΣΕΦΑΑ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνέντευξη που παραχώρησε στον «Π» σχολίασε το πρόβλημα της παραβατικής συμπεριφοράς των νέων και ειδικότερα των εφήβων ενώ επεκτάθηκε και στη συμβολή της ολυμπιακής παιδείας στον ανθρωπιστικό αθλητισμό.
Γιατί ένας νέος οδηγείται στην παραβατικότητα;
Η νεολαία, πέρα από τις αξίες που κληρονομεί, διαμορφώνει δικές της ανάγκες και θεωρίες. Η νεολαία, διαχρονικά, δεν είναι μόνο αντικείμενο διαπαιδαγώγησης, αλλά και υποκείμενο δράσης. Ο πρώτος παράγοντας που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει την πολιτισμική κρίση είναι η προσωπικότητα του νέου, η οποία διαμορφώνεται κυρίως από τη σχέση του με τους γονείς του· η αποδοχή ή η απόρριψή τους δημιουργεί το θετικό ή διαλυτικό μοτίβο πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ψυχισμός του. Το δεύτερο εξ αυτών, το σύστημα αξιών, συνιστά το σύνολο των ηθικών αρχών που διέπει την κοινωνία. Εάν η κοινωνία λειτουργεί με σεβασμό και δικαιοσύνη, αυτές οι αξίες αντανακλώνται στην παιδεία και, μέσω αυτής, στον πολίτη και την κοινωνία συνολικά. Αν όμως προωθεί τον ανταγωνισμό, τη μισαλλοδοξία και την αδικία, τότε οι αξίες λειτουργούν αντίθετα, σαν μπούμερανγκ εναντίον της ίδιας.
Ως «παραβατικότητα» στην εγκληματολογία νοείται η παράνομη συμπεριφορά λόγω παραβάσεων νομικών και κοινωνικών κανόνων. Υπάρχει, ωστόσο, και η «εφηβική παραβατικότητα», καθώς οι πιο επιθετικοί μαθητές ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 16-19 ετών. Στην ηλικία αυτή ο νέος χαρακτηρίζεται από την έξαρση της ερωτικής επιθυμίας, την ανάγκη αποκήρυξης του γονεϊκού προτύπου και τη δυναμική επιδίωξη της αυτονομίας. Το «εγώ» του διαμορφώθηκε μέσω μιμήσεων, ταυτίσεων και αντιθέσεων με τις γονεϊκές εικόνες, και για να επιβεβαιώσει την αυτονομία του οδηγείται συχνά σε στάση αντίθεσης ή εξέγερσης απέναντι στους γονείς. Παράδοξα, όσο πιο ακραίες είναι οι εξεγέρσεις, τόσο αποκαλύπτουν βαθύτερους δεσμούς που ο έφηβος δυσκολεύεται να κόψει. Αντιδρά με ένταση, βία και άγχος, ενώ πιο ακραίες περιπτώσεις μπορεί να οδηγήσουν ακόμη και σε αυτοκαταστροφικές πράξεις.
Πόσο σημαντικό ρόλο παίζει το «εγώ»;
Η δραματοποίηση (acting-out) είναι αρκετά συχνή στον έφηβο, που κατακλύζεται από έντονη λίμπιντο, ενισχυμένη από την εφηβική ωρίμανση. Το «εγώ», που παίζει σημαντικό ρόλο ελέγχου, μπορεί να ξεχειλίσει, ειδικά αν το περιβάλλον, κυρίως οι γονείς, δυσκολεύει την προσαρμογή στην πραγματικότητα. Η εφηβική παραβατικότητα συχνά προκύπτει από αυτή την έλλειψη εσωτερικής ισορροπίας και τη δραματοποίηση. Οι αδύναμοι χαρακτήρες χρησιμοποιούν την παραβατικότητα για να επιβεβαιώσουν μια αβέβαιη αυτονομία. Έτσι, μπορεί να αντιστέκονται στη σκληρότητα του κόσμου ακόμη και με παραβατικές πράξεις, ενώ μεταφέρουν ασυνείδητα σε άλλους τις δικές τους εμπειρίες σκληρότητας. Οι έφηβοι, που δεν έχουν ακόμη πλήρη σιγουριά για τη σεξουαλική τους ταυτότητα, βρίσκουν στήριγμα σε παρέες, αντλώντας δύναμη μέσα από την αλληλεγγύη ομοφύλων για να διαχειριστούν το άγχος των απαγορευμένων επιθυμιών.
Εκτός από τις εγγενείς, καθοριστική συνιστώσα για τη διαμόρφωση παραβατικών ή προβληματικών συμπεριφορών είναι η ενδοοικογενειακή βία. Σημαντικοί παράγοντες είναι επίσης η αβεβαιότητα του μέλλοντος και τα κοινωνικά αδιέξοδα, όπως οι αυταρχικές δομές του σχολείου, το απαιτητικό πρόγραμμα, η αναζήτηση επιπλέον γνώσεων, η ελαχιστοποίηση του προσωπικού χρόνου και η αντικατάσταση των άμεσων σχέσεων με την τεχνολογία. Όλα αυτά περιορίζουν τη δυνατότητα κοινωνικοποίησης του νέου και τον αναγκάζουν να αναζητά ατομικές λύσεις σε συλλογικά προβλήματα. Η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας οδηγεί τον έφηβο σε περιορισμένη επαφή με τον εαυτό του, με αποτέλεσμα το περίσσευμα ενέργειας να συμπιέζεται έως την εκρηκτική και αλόγιστη αποσυμπίεσή του.
Πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε ηθικές αρχές για έλεγχο της παραβατικότητας;
Για παράδειγμα, η ολυμπιακή παιδεία μπορεί να καλλιεργήσει ηθικές αρχές και να προωθήσει τον έλεγχο παραβατικότητας, την αντίθεση στη βία, στο ντόπινγκ, στον ρατσισμό και τον εθνικισμό, μόνο όταν υπάρχει αντίστοιχο σύστημα αξιών. Ο «ολυμπισμός», σύμφωνα με τον ολυμπιακό χάρτη, είναι μια φιλοσοφία ζωής που συνδέει ισόρροπα τις αρετές του σώματος με τις αρετές του πνεύματος. Ολυμπισμός είναι η δημιουργία τρόπου ζωής βασισμένου στην απόλαυση της προσπάθειας, στην παιδαγωγική αξία του καλού παραδείγματος και στον σεβασμό των θεμελιωδών ηθικών αρχών. Ως ιδέα, μαθαίνεται μέσω της ολυμπιακής παιδείας, η οποία δεν αφορά μόνο το σχολείο, αλλά εκφράζει και τις αξίες της κοινωνίας. Αν η κοινωνία δεν εκτιμά τον άνθρωπο ως αξία αλλά ως όφελος, η αθλητική δραστηριότητα θα σημαδεύεται από αυτή την αρχή, και η ολυμπιακή παιδεία δεν μπορεί να επηρεάσει συνειδήσεις νοσηρές ή ηθικά αλλοτριωμένες.
Η γενικότερη παιδεία επηρεάζει βαθιά την ποιότητα της ολυμπιακής παιδείας. Αν η κοινωνία υιοθετεί αρπακτικές τάσεις, η ολυμπιακή ιδέα δεν θα έχει ρίζες ανθεκτικές. Η ανθρωπιστική παιδεία είναι απαραίτητη για τη διαμόρφωση αξιών που θα αντανακλώνται σε κάθε κοινωνική δραστηριότητα.
Εξάλλου υπάρχει δυνατότητα να τεθούν νέα, ρηξικέλευθα, ζητήματα στην εκπαίδευση για την ποιότητα και τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα του αθλητισμού. Αντί να επιβάλλονται έτοιμες αντιλήψεις, πρέπει να προωθείται ανοιχτός διάλογος και κριτική εκ μέρους των μαθητών, καθοδηγούμενος από ειδικούς. Έτσι, μπορούν να αναπτυχθούν νέες απόψεις και να αφαιρεθούν από τον αθλητισμό στοιχεία που ενισχύουν εθνικιστική διάσπαση, σωματική κακοποίηση ή διαφημιστική προπαγάνδα εις βάρος της ανθρώπινης αξίας.
Το πνεύμα του ολυμπισμού δεν περιορίζεται στην υποστήριξη ομάδων ή στη συμμετοχή με θρησκευτική ευλάβεια. Οι μαθητές πρέπει να γίνουν πρωταγωνιστές, καθώς τα σχολεία καλλιεργούν τις συνειδήσεις των παιδιών, που κατανοούν καλύτερα τα ηθικά μηνύματα του ολυμπισμού. Η καθαρή τους συνείδηση δεν πρέπει να υποκαθίσταται από το εμπορικό πνεύμα, τον φανατισμό ή την αισχροκέρδεια. Η ολυμπιακή παιδεία αξιοποιεί τη διάθεση των παιδιών να μάθουν για ένα καλύτερο αύριο στον αθλητισμό, ώστε να γίνουν μικροί πρεσβευτές ειρήνης, συνεργασίας, συναγωνισμού και φιλίας. Η διάβρωση ορισμένων χώρων του αθλητισμού συνδέει όμως τον ολυμπισμό με αρνητικούς συνειρμούς.
Ποια εκτιμάται ότι είναι η συμβολή της ολυμπιακής παιδείας στην άμβλυνση της παραβατικότητας;
Οι κοινωνικές συγκρούσεις στην Ελλάδα, εκδηλώνονται σήμερα σε πολλούς χώρους, όχι μόνο στον μαθητικό, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν λάβει απρόβλεπτες διαστάσεις. Το φαινόμενο της βιαιότητας δεν περιορίζεται μόνο σε περιθωριακές ομάδες μαθητών, αλλά έχει αποκτήσει μια μορφή γενίκευσης, εκτεινόμενο σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και τις κατηγορίες των μαθητών. Στις σύγχρονες, μεταβιομηχανικές κοινωνίες, οι κοινωνικές συγκρούσεις είναι, πλέον, γενικευμένες και οι συμπεριφορές της περιθωριοποίησης και της παρέκκλισης τείνουν να αλληλοεπικαλύπτονται.
Η «ολυμπιακή παιδεία» δεν μπορεί, επομένως, δρώντας από μόνη της, να άρει όλες τις αδικίες ή αδυναμίες του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος, αλλά λειτουργεί συμπληρωματικά αυτών. Μπορεί να συμβάλλει στην αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας μόνο εφόσον η γενική παιδεία και το υπάρχον σύστημα αξιών το ευνοούν. Η απόκτηση ενός αξιόπιστου ρόλου της είναι εφικτή μόνο αν η ολυμπιακή φιλοσοφία αποκτήσει βαθύ και θεσμικά εδραιωμένο περιεχόμενο. Σήμερα όμως δεν απευθύνεται ούτε σε παραβατικούς ούτε σε νέους με «φυσιολογική» συμπεριφορά, ενώ το κοινωνικό και εκπαιδευτικό σύστημα εμφανίζουν κρίση και ανεπάρκεια, και οι αθλητικές υποδομές σε σχολεία και γειτονιές είναι περιορισμένες.
Γενικά, οι έφηβοι που εμφανίζουν απόκλιση από μια «αποδεκτή» συμπεριφορά είναι εγκλωβισμένοι στις εμπειρίες της παιδικής τους ηλικίας, όπου βίωσαν εγκατάλειψη, διακρίσεις και κακή χρήση εξουσίας, τα οποία διαιωνίζουν. Όταν κατανοήσουν συνειδητά αυτές τις πρώιμες αδυναμίες και οργή, δεν θα χρειάζεται να ασκούν εξουσία σε άλλους. Η ολυμπιακή παιδεία και οι αθλητικές δραστηριότητες μπορούν να προσφέρουν χώρο επούλωσης υπό ανθρωπιστικές συνθήκες, αναγνωρίζοντας κάθε προσφορά και όχι με αυστηρή κατάταξη ή επιλογή. Η εφαρμογή της προϋποθέτει νέα αθλητική ιδεολογία από την Πολιτεία, με αναγνώριση της μοναδικότητας του ατόμου, αξιοποίηση του ψυχαγωγικού χαρακτήρα του αθλητισμού, βελτίωση υποδομών, περιορισμό του κατακερματισμένου χρόνου των μαθητών και αλλαγή νοοτροπίας, ώστε ο αθλητισμός να εστιάζει στην ομάδα, το σώμα και τη φύση, αντί για την πρωτιά και τον ανταγωνισμό. Η Πολιτεία πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι οι ανταγωνιστικές και συγκρουσιακές τάσεις των σύγχρονων κοινωνιών έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην κοινωνική συνοχή.
Τα ποσοστά της παραβατικότητας των νέων τάση αύξησης. Οι νέοι αυτοί δεν είναι επισκέπτες από άλλο πλανήτη, αλλά είναι τα παιδιά μας, δηλαδή έργο και καθρέφτης μας. Με την παραβατικότητά τους κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την κοινωνία που δημιουργήσαμε. Η «ολυμπιακή παιδεία», ως συστατικό στοιχείο μιας εκ βάθρων αναγεννημένης παιδείας, θα πρόσφερε πολλά σε κάθε νέο, πόσω μάλλον στα δυσκολεμένα παιδιά, καθώς θα λειτουργούσε σαν ηχείο των ψυχολογικών και σωματικών κραδασμών τους, και σαν φυσικό παρατηρητήριο των εντάσεων, των συγκρούσεων και των μεταπτώσεών τους. Αξιοποιώντας την ανάγκη της εφηβείας για συμμετοχή σε ομάδες ή παρέες ομοφύλων, θα εντάσσονταν οι νέοι σε αθλητικές ομάδες, στις οποίες θα αποφόρτιζαν το περίσσευμα της ενέργειάς του, νιώθοντας παράλληλα δημιουργικοί και εξελίξιμοι. Η νεολαία δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται μόνο ως χώρος ανίχνευσης νέων ταλέντων, αλλά διά της ολυμπιακής παιδείας μπορεί να ενισχυθεί το αυτοσυναίσθημα και η άσκηση αυτοελέγχου και αυτοσυγκράτησης, χαλιναγωγώντας και τις αυτοκαταστροφικές κι αψιθυμικές αντιδράσεις του νέου.
Μπορεί ο αθλητισμός και το ολυμπιακό πνεύμα να βοηθήσουν τους νέους;
Η ένταξη της ολυμπιακής παιδείας στη στρατηγική πρωτογενούς πρόληψης, με την εφαρμογή προληπτικών μέτρων για την αντιμετώπιση της παραβατικής συμπεριφοράς και την ανάπτυξη τεχνικών απεμπλοκής τους από τέτοια προβλήματα, θα είχε μεγάλη σημασία. Η ανοχή στον χουλιγκανισμό, η λογική του μίσους και η συσχέτιση της έννοιας της πόλης με τη «ζούγκλα», εκτρέφουν ένα φαινόμενο που σταδιακά μπορεί να μετατραπεί σε Κρόνο που τρώει τα παιδιά του. Αντιθέτως, η αποκατάσταση της σωματικής, κοινωνικής και ψυχοσυναισθηματικής ισορροπίας κρίνεται απαραίτητη για την αποτελεσματικότητα της υποστήριξης των παραβατικών νέων. Η ισορροπία σε πρόσωπα και σε λειτουργίες κατοχυρώνει την εξισορρόπηση και την ευημερία της πολιτικής κοινωνίας και των μελών της. Εξάλλου, η πολιτική προστασίας της κοινωνικής συνοχής και των βασικών κοινωνικών δικαιωμάτων του πολίτη είναι αναγκαία, προκειμένου ν’ αντιμετωπιστεί η κοινωνική υποβάθμιση, που προκαλεί σημαντικές δυσλειτουργίες και τροφοδοτεί την παραβατική συμπεριφορά. Επειδή, όμως, στη ζωή δεν λειτουργούν όλα τόσο ομαλά και αυτονόητα, χρειάζεται κανείς να επαγρυπνά, ώστε να ενισχύει την προσπάθεια καθιέρωσης και εφαρμογής μιας νέας και καλύτερης τάξης πραγμάτων.