Ουκρανικό και Κύπρος: Επιπτώσεις των πρωτοβουλιών Τραμπ και ΕΕ

H αναζωπύρωση των συζητήσεων γύρω από μια ενδεχόμενη πολιτική λύση στο Ουκρανικό, μέσα από το σχέδιο που προτείνεται από τον Πρόεδρο Τραμπ και την παράλληλη αντιπρόταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), επαναφέρει στο προσκήνιο μια σειρά κρίσιμων ερωτημάτων για το διεθνές δίκαιο, την ασφάλεια της Ευρώπης και τις ανακατατάξεις στην ευρύτερη περιφέρεια. Για την Κύπρο, όμως, η εξέλιξη αυτή δεν αποτελεί απλώς ένα γεωπολιτικό επεισόδιο που η παρακολούθησή του είναι χρήσιμη. Αντίθετα, συνιστά υπόθεση με άμεσες και πολυεπίπεδες συνέπειες, από την αρχιτεκτονική ασφάλειας της Ανατολικής Μεσογείου μέχρι τη δυναμική του Κυπριακού, και από τον ενεργειακό σχεδιασμό μέχρι τη στάση των μεγάλων δυνάμεων στη γειτονιά μας.
Η φιλοσοφία του σχεδίου Τραμπ είναι γνωστή. Μια λύση που θα τερματίσει γρήγορα τις εχθροπραξίες μέσα από έναν συμβιβασμό με σαφή στοιχεία παγώματος των υφιστάμενων γραμμών, σε συνδυασμό με εγγυήσεις ασφαλείας και πακέτα ανοικοδόμησης. Η λογική αυτή, παρότι δεν δημοσιοποιείται πλήρως, κινείται προς μια πραγματιστική προσέγγιση που αναγνωρίζει ντε φάκτο έλεγχο της Ρωσίας σε συγκεκριμένες περιοχές, προωθεί ένα μοντέλο αποστρατιωτικοποιημένων ζωνών και στοχεύει σε έναν ευρύτερο στρατηγικό «συμβιβασμό» με τη Μόσχα, με αντάλλαγμα τη σταθερότητα στην Ευρώπη και την επικέντρωση των ΗΠΑ στην Ανατολική Ασία, τη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο. Από την άλλη, η ΕΕ επιχειρεί να διαμορφώσει μια λύση περισσότερο συμβατή με το διεθνές δίκαιο, την αρχή της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών, επιμένοντας ότι οποιαδήποτε συμφωνία δεν μπορεί να επιβραβεύει την αλλαγή συνόρων με τη βία. Αντίθετα, η πρόταση των Βρυξελλών εστιάζει σε διαδικασία επανόδου στην προ του 2022 τάξη πραγμάτων ή τουλάχιστον σε ένα μοντέλο που δεν νομιμοποιεί τα τετελεσμένα.
Για την Κύπρο, η απόσταση ανάμεσα στις δύο προσεγγίσεις δεν είναι θεωρητική, αλλά καθοριστική. Η Λευκωσία, ως κράτος που βιώνει εισβολή και κατοχή, είναι εκ των πραγμάτων ταυτισμένη με το διεθνές δίκαιο, την αρχή της μη αναγνώρισης τετελεσμένων και την ανάγκη αποτροπής προηγούμενου που θα μπορούσε να επηρεάσει τη δική της υπόθεση. Η πιθανότητα ένας αμερικανικός σχεδιασμός να καταλήξει σε μοντέλο παγιοποίησης των υφιστάμενων, μετά από εισβολή, γραμμών στην Ουκρανία μπορεί να δημιουργήσει ένα επικίνδυνο προηγούμενο στην ευρωπαϊκή ήπειρο, δηλαδή την αποδοχή αλλαγής συνόρων διά της ισχύος ως «αναγκαίου κακού» στο όνομα της ειρήνης. Η ανησυχία αυτή δεν είναι υπερβολική. Η Άγκυρα παρακολουθεί με προσοχή τις εξελίξεις και κατανοεί ότι ένα διεθνές περιβάλλον όπου τέτοιου τύπου συμβιβασμοί γίνονται αποδεκτοί θα μπορούσε να ενισχύσει τη δική της επιχειρηματολογία για «νέα πραγματικότητα» στην Κύπρο.
Την ίδια ώρα, η Κύπρος γνωρίζει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να εδραιώσει ρόλο ως εγγυήτρια δύναμη σταθερότητας και υπερασπίστρια της διεθνούς νομιμότητας. Η ευρωπαϊκή αντιπρόταση για το Ουκρανικό, εφόσον καταφέρει να κερδίσει έδαφος στον διεθνή διάλογο, μπορεί να ενισχύσει πολιτικά και τη δική μας θέση στο Κυπριακό. Αν οι Βρυξέλλες επιτύχουν να επιβάλουν μια λύση που δεν νομιμοποιεί την κατοχή, τότε η αρχή αυτή θα γίνει ακόμη πιο ισχυρή σε κάθε ανάλογη περίπτωση. Και αυτό είναι κρίσιμο για μια χώρα όπως η Κύπρος, που το βασικό της επιχείρημα στηρίζεται ακριβώς στην ανάγκη πλήρους συμμόρφωσης με τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας και τον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών.
Πέρα, όμως, από το Κυπριακό, οι επιπτώσεις αφορούν και την ενεργειακή σκακιέρα. Η Ανατολική Μεσόγειος εντάσσεται πλέον στον ευρύτερο σχεδιασμό της ΕΕ για διαφοροποίηση των ενεργειακών πηγών. Η έκβαση του πολέμου στην Ουκρανία επηρεάζει άμεσα την ασφάλεια των ευρωπαϊκών αγωγών, τα σχέδια υγροποίησης, τις υποδομές μεταφοράς και τη γεωπολιτική αξιοπιστία των χωρών της περιοχής. Η Κύπρος, που επιχειρεί να αναβαθμίσει τον ρόλο της στο ενεργειακό ισοζύγιο της Ευρώπης, χρειάζεται μια λύση που διασφαλίζει τη σταθερότητα και δεν ενθαρρύνει τους αναθεωρητικούς δρώντες στη Μεσόγειο. Αν ο πόλεμος λήξει με συμβιβασμούς που αυξάνουν το κύρος της Ρωσίας και ενισχύουν την επιρροή της σε κρίσιμα ενεργειακά μέτωπα, η ΕΕ ενδέχεται να επιμείνει ακόμη περισσότερο σε εναλλακτικά σχέδια που αφορούν την Κύπρο και τη γειτονιά της, αλλά και σε ενισχυμένους μηχανισμούς ασφάλειας στην περιοχή.
Η τρίτη διάσταση αφορά τον ρόλο των ΗΠΑ στην περιοχή. Η Λευκωσία γνωρίζει καλά ότι η αμερικανική παρουσία, όσο αμφιλεγόμενη κι αν είναι σε άλλες περιοχές, λειτουργεί αποτρεπτικά απέναντι σε ακραίες τουρκικές επιλογές. Και επίσης γνωρίζει ότι προτεραιότητες των ΗΠΑ στην περιοχή είναι αφενός ο ενεργειακός έλεγχος, και αφετέρου η διασφάλιση της ασφάλειας και της σταθερότητας στην περιοχή, κάτι που απαιτεί ειρηνική συνύπαρξη και συνέργεια Ελλάδας, Τουρκίας και Κύπρου.
Από την άλλη πλευρά, η εμπλοκή της ΕΕ στον σχεδιασμό για το Ουκρανικό αποτελεί ευκαιρία για την Κύπρο να διεκδικήσει πιο ενεργό ρόλο στην ευρωπαϊκή πολιτική ασφάλειας. Η Λευκωσία μπορεί να προβάλει την ανάγκη για ενίσχυση της παρουσίας της ΕΕ στην Ανατολική Μεσόγειο σε αρμονική και παραγωγική συνεργασία με τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, τόσο επιχειρησιακά όσο και πολιτικά. Η εμπειρία της Κύπρου, ως κράτους που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή τόσο της μεταναστευτικής πίεσης όσο και της γεωπολιτικής ρευστότητας, αποτελεί ισχυρό επιχείρημα για την ενίσχυση ευρωπαϊκών μηχανισμών που θα αυξήσουν το αίσθημα ασφάλειας και τη στρατηγική αυτονομία της Ένωσης.
Τέλος, η όποια διεθνής συμφωνία για το Ουκρανικό θα αποτελέσει αναπόφευκτα ένα σημαντικό προηγούμενο. Η Κύπρος οφείλει να διασφαλίσει ότι το περιεχόμενο της συμφωνίας δεν θα δημιουργήσει νομιμοποιητικά επιχειρήματα που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από την Τουρκία. Η Λευκωσία έχει ήδη θέσει σε πολλαπλά φόρουμ την ανάγκη όπως ο σεβασμός της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών δεν μπορεί να αποτελέσει διαπραγματεύσιμη μεταβλητή στο όνομα μιας γρήγορης ειρήνης. Η επόμενη μέρα στην Ουκρανία θα καθορίσει και τον τρόπο με τον οποίο η διεθνής κοινότητα θα αντιμετωπίζει αναλόγως τον κατακερματισμό κρατών από εξωτερική επιθετικότητα.
Η συγκυρία, λοιπόν, δημιουργεί ένα παράθυρο κινδύνων, αλλά και ευκαιριών. Η Κύπρος οφείλει να κινηθεί με συντονισμό, διπλωματική αποφασιστικότητα και στρατηγική συμμαχιών, αξιοποιώντας τη σαφή στάση της στο διεθνές δίκαιο και τη θέση της στην ΕΕ. Την ίδια στιγμή, χρειάζεται να διατηρήσει ανοικτή γραμμή επικοινωνίας και συνεργασίας με τις ΗΠΑ, το Ισραήλ και άλλες φίλιες χώρες στην περιοχή, ανεξάρτητα από το πολιτικό κλίμα στην Ουάσινγκτον, και να ενισχύσει τον ρόλο της στην περιφερειακή αρχιτεκτονική ασφάλειας, ώστε οι εξελίξεις στο Ουκρανικό να μην μετατραπούν σε αρνητικό προηγούμενο για το Κυπριακό, αλλά, αντιθέτως, σε επιβεβαίωση της ανάγκης πλήρους αποκατάστασης της διεθνούς νομιμότητας.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, κάθε κίνηση στο ουκρανικό πεδίο αποκτά βαρύτητα δυσανάλογη της γεωγραφικής απόστασης. Η Κύπρος δεν είναι απλός παρατηρητής των διεθνών εξελίξεων, αλλά κράτος με άμεσο συμφέρον από τον τρόπο που η διεθνής κοινότητα θα αποφασίσει να ορίσει τα όρια της νομιμότητας και της ειρήνης στην Ευρώπη. Γι’ αυτό και οι επόμενοι μήνες ίσως αποδειχθούν καθοριστικοί, όχι μόνο για την Ουκρανία, αλλά και για την Κύπρο και τη θέση της στον ταραγμένο κόσμο που διαμορφώνεται.