Πινέλο άλλοθι, για «πάσαν νόσον και πάσαν μαλακίαν»*

Του Πατριάρχη
Η τέχνη, όταν τιμά το ταλέντο, αντέχει στον χρόνο. Δεν στήνεται σαν πρόχειρο οδόφραγμα μιας στιγμιαίας κακεντρέχειας, ούτε λειτουργεί ως πονηρό παραθυράκι για να ειπωθούν πράγματα που, αν γράφονταν σε μια εφημερίδα ή εκφωνούνταν σε μια αίθουσα, θα περνούσαν από δικαστικό έλεγχο.
Η ιδέα ότι η τέχνη είναι ένας χώρος χωρίς όρια, ένα άβατο όπου όλα επιτρέπονται, είναι βολική για όσους θέλουν να αφοδεύσουν στην αισθητική μας χωρίς να αναλάβουν ευθύνη. Και ας μη γελιόμαστε, συχνά αυτός ο «ηρωικός ανισυστημισμός» δεν είναι παρά φτηνός λαϊκισμός με κορδέλα αντίστασης.
Αν ένας δημοσιογράφος γράψει πως ένας πολιτικός, ένας αξιωματούχος ή ένας απλός πολίτης είναι κλέφτης, βιαστής ή παιδόφιλος, χωρίς να το αποδείξει, προφανώς δεν κάνει «τέχνη». Διατυπώνει μια σοβαρή κατηγορία και η ενέργεια αυτή έχει συνέπειες, όχι επειδή η κοινωνία λατρεύει τους ισχυρούς, αλλά επειδή ακόμη και ο πιο αντιπαθής άνθρωπος έχει δικαίωμα να μη διασύρεται με ανυπόστατους υπαινιγμούς. Αυτό είναι στοιχειώδης πολιτισμός, όχι λογοκρισία.
Τι αλλάζει αν το ίδιο «πιάτο» σερβιριστεί ως σκίτσο ή πίνακας; Αν παρουσιάσεις έναν αξιωματούχο να κουβαλά τσουβάλι με χρήματα, δεν εκφράζεις μια αφηρημένη αγωνία για τη διαφθορά. Υπονοείς συγκεκριμένη κλοπή. Αν ζωγραφίσεις κάποιον να θωπεύει ένα παιδί ή να ασκεί βία σε μια φοβισμένη γυναίκα, δεν το βαφτίζεις «καλλιτεχνική υπερβολή» για να σοκάρεις και να προβληματίσεις. Ρίχνεις σε αυτόν που απεικονίζεται μια βαριά ρετσινιά που δύσκολα ξεπλένεται, ακόμη κι αν αύριο αποδειχθεί ότι ήταν απλώς κακοήθεια. Η εικόνα κολλάει στο μυαλό και λειτουργεί σαν δίκη χωρίς δικαστήριο. Το πινέλο, έτσι, μετατρέπεται σε μια μορφή ασυλίας, σαν να λέμε ότι ο λόγος είναι επικίνδυνος, αλλά η μπογιά καθαγιάζεται στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ.
Η σάτιρα, ο συμβολισμός, η καυστική κριτική έχουν ιστορία, από τον Αριστοφάνη μέχρι τον Γκόγια και τον Ντωμιέ. Όμως ακόμη κι εκεί, η δύναμη δεν βρίσκεται στην κακοβουλία, αλλά στη στόχευση, στη διάγνωση και στην αλήθεια που φωτίζει. Το να βαφτίζεις την εμμονή και το κόμπλεξ «δημιουργία» και την κακοήθεια «ελευθερία», είναι η πιο κοινή απάτη των ημερών μας. Και δεν χρειάζεται να είσαι κριτικός τέχνης για να το καταλάβεις. Δεν κρίνουμε εδώ αν κάτι είναι ωραίο ή άρτιο (πόσο περισσότερο όταν δεν είναι). Κρίνουμε αν το μήνυμα είναι τίμιο ή χυδαίο.
Όλα έχουν όρια, ακόμη και η τέχνη. Όχι για να ευνουχίσουμε την έκφραση, αλλά για να προστατεύσουμε την κοινωνία από τη μεταμφίεση της συκοφαντίας σε «τόλμη». Γιατί όταν το μήνυμα είναι κακόβουλο, η τέχνη παύει να είναι παράθυρο προς την ανθρώπινη εμπειρία και γίνεται εργαλείο έκφρασης εμμονών, εκδικητικότητας και κακής πρόθεσης. Και τότε, όσο κι αν χειροκροτούν κάποιοι, δεν μιλάμε για ελευθερία, αλλά μιλάμε για ευκολία και η ευκολία, ως γνωστόν, είναι το άλλοθι του ατάλαντου τεμπέλη.
*Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο