Πλάτωνας: Οι Έλληνες είναι πάντοτε παιδιά

«Εσείς οι Έλληνες είστε πάντοτε παιδιά. Έλληνας γέρος δεν υπάρχει» Πλάτωνας, Τίμαιος 22b
Η επίδραση του Σωκράτη στον Πλάτωνα υπήρξε καταλυτική. Ο νεαρός Πλάτωνας, εντυπωσιασμένος από την προσωπικότητα του Αθηναίου φιλοσόφου, αφιερώνει τη ζωή του στη φιλοσοφία: ιδρύει την πρώτη Σχολή φιλοσοφίας στην Αθήνα και ταξιδεύει τρεις φορές στην Ιταλία, προκειμένου να γίνει ο φιλόσοφος-κυβερνήτης, κάνοντας έτσι πράξη την ιδανική του Πολιτεία. Ωστόσο, η σωκρατική επίδραση είναι περισσότερο εμφανής στο συγγραφικό του έργο. Και αυτό διότι ο Πλάτωνας συγγράφει διαλόγους, όχι πραγματείες, με κύριο πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Με μία εξαίρεση. Τον πλατωνικό «Τίμαιο».
Ο Τίμαιος διαφέρει από τους υπόλοιπους πλατωνικούς διαλόγους, αν και ο Πλάτωνας ξεκινάει πάλι θεατρικά με την εμφάνιση όλων των πρωταγωνιστών. Ο Σωκράτης μετράει τους συνομιλητές του προκειμένου να συνεχίσουν τη χθεσινή συζήτηση για την ιδανική πολιτεία και ανακαλύπτει ότι ο τέταρτος (την ταυτότητα του οποίου δεν μας αποκαλύπτει ποτέ) απουσιάζει, με αποτέλεσμα να ζητήσει από τους υπόλοιπους τρεις (τον Κριτία, τον Ερμογένη και τον αστρονόμο Τίμαιο) να αναλάβουν το δικό του θέμα. Κάτι τέτοιο δεν θα συμβεί ποτέ. Η αφήγηση του Τίμαιου για τη δημιουργία του κόσμου θα καταλάβει όλο το έργο. Ο Σωκράτης δηλώνει εξ αρχής ότι «θα σωπάσει και θα ακούσει» τη διήγηση του Τίμαιου. Εδώ, πράγματι, δεν γνωρίζει τίποτε, δεν έχει ασχοληθεί με τη φύση και το σύμπαν. Εφόσον δεν μπορεί να εκμαιεύσει γνώση -όπως στους υπόλοιπους διαλόγους όπου είναι ο κύριος συνομιλητής- ο Σωκράτης δεν μετέχει στον διάλογο, στην ουσία μονόλογο, του Τίμαιου.
Ωστόσο, δεν είναι αυτή η μοναδική διαφορά του διαλόγου. Το θέμα, αν και ξεκινά ως πραγμάτευση της ιδανικής πολιτείας, σύντομα αλλάζει τροπή. Ο Κριτίας είναι ο πρώτος που θα μιλήσει για να αφηγηθεί μια ιστορία που άκουσε από τον συνονόματο παππού του για τον Σόλωνα, και αφορούσε τα κατορθώματα της πόλης τους. Η ιστορία ξεκινάει ως εξής: «Υπάρχει στην Αίγυπτο μια περιοχή που ονομάζεται Σαϊτική και βρίσκεται στο Δέλτα του ποταμού Νείλου. Η μεγαλύτερη πόλη είναι η Σάις, από όπου κατάγεται και ο βασιλιάς Άμασις. Η προστάτιδα θεά της πόλης ονομάζεται στα αιγυπτιακά Νηίθ, στα ελληνικά όμως, όπως λένε εκείνοι, Αθηνά. Γι’ αυτό και αγαπούν πολύ τους Αθηναίους και ισχυρίζονται ότι κατά κάποιον τρόπο τους είναι οικείοι (μάλα δὲ φιλαθήναιοι). Ο Σόλων λοιπόν είπε ότι, όταν έφτασε εκεί και τον υποδέχτηκαν με τιμές, ρώτησε για τα παλιά τους πιο ειδικούς από τους ιερείς και ανακάλυψε ότι ούτε ο ίδιος ούτε κανένας άλλος από τους Έλληνες δεν γνώριζε γι’ αυτά τα χρόνια» Πλάτωνας, Τίμαιος 21e-22a
Ο Σόλωνας άρχιζει να αφηγείται στους Αιγύπτιους ιερείς όσα έχει ακούσει για την ιστορία του τόπου του -για τον Φορωνέα, τη Νιόβη και τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα. Η αλήθεια είναι ότι δεν θα μιλήσει πολύ. Ο Πλάτωνας θα τον διακόψει, δίνοντας τη θέση του στο έργο σε έναν Αιγύπτιο ιερέα που θα μιλήσει σε ευθύ λόγο για τους Έλληνες. Οι μύθοι, οι ιστορίες των προγόνων, είναι πολύτιμοι∙ εξηγούν και εμπνέουν. Ο συγγραφέας θα συνεχίσει να καθοδηγεί τη συζήτηση αποφεύγοντας τις παρεμβολές. Οι Αιγύπτιοι είτε ιερείς είτε βασιλείς είναι σοφοί και αξίζουν την προσοχή μας. Με τον ίδιο τρόπο, εξάλλου, στον πλατωνικό Φαίδρο ο Σωκράτης χρησιμοποιεί την αυθεντία ενός Αιγύπτιου βασιλιά (Θαμούς) προκειμένου να αμφισβητήσει τα πλεονεκτήματα της γραφής. Εδώ, ο Αιγύπτιος ιερέας θα λάβει μόνος του τον λόγο, θεωρώντας ότι ο Σόλων δεν έχει τίποτε σημαντικό να μοιραστεί για τα παλιά «χρόνια»:
«Τότε, κάποιος από τους ιερείς, πάρα πολύ γέρος, είπε: ‘Ω Σόλων, Σόλων, εσείς οι Έλληνες είστε πάντοτε παιδιά, δεν υπάρχει ούτε ένας Έλληνας γέρος’. Και όταν το άκουσε ο Σόλωνας είπε: ‘τι εννοείς με αυτό που λες;’. ‘Γιατί είστε νέοι’ του απάντησε ‘στην ψυχή, όλοι σας. Διότι δεν έχετε κρατήσει από όσα ακούσατε παλαιότερα ούτε μία αρχαία δοξασία ούτε κανένα μάθημα από τα παλιά’» Πλάτωνας, Τίμαιος 22b
Ο Πλάτωνας, με το στόμα του ιερέα, σε μία σύντομη αφήγηση, θα δώσει την αιτία της έλλειψης μνήμης από τους Έλληνες: Οι καταστροφές που συμβαίνουν στον χώρο, αφήνουν πίσω τους μόνο τους αγράμματους και αμόρφωτους. Και οι Έλληνες πρέπει να ξεκινήσουν από την αρχή (23a-c).
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com