Πλάτωνας: Ο δημιουργός των πάντων

Η Φιλοσοφία γεννήθηκε από την ανάγκη εκλογίκευσης του κόσμου και σηματοδοτεί το πέρασμα από τον μύθο στον Λόγο. Το πρώτο φιλοσοφικό πρόβλημα, το ερώτημα της «αρχής» των πάντων, αναζήτησε το αναλλοίωτο υλικό στοιχείο από το οποίο προκύπτουν όλα τα πράγματα. Ο μύθος -που έως τότε πρόσφερε τη μοναδική εξήγηση για τη γένεση του κόσμου- τίθεται υπό αμφισβήτηση. Και η αναζήτηση της αλήθειας ξεκινά.
Το πρώτο βήμα γίνεται με τον σοφό Θαλή ο οποίος, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, προτείνει ως «αρχή» όλων των πραγμάτων το «ύδωρ», που δεν απαιτεί θύραθεν παρέμβαση. Δεν υπάρχει δημιουργός του κόσμου ούτε κάποιο σχέδιο που να αποβλέπει στη δημιουργία των ανθρώπων, όπως οι μυθολογικές προσεγγίσεις. Λίγα χρόνια αργότερα, ο «σκοτεινός» Ηράκλειτος παίρνει τη σκυτάλη και προτείνει το «πυρ» ως το στοιχείο χάρη στις μεταβολές του οποίου διαμορφώνεται ο κόσμος γύρω μας. Ο αποφθεγματικός του λόγος προκαλεί σύγχυση -ακόμη και στους φιλοσόφους που ακολουθούν-, αλλά ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφέρεται για τη σύμφωνη γνώμη κανενός. Η αλήθεια είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας και ο Ηράκλειτος επιχειρεί την τολμηρότερη θεωρία όλων (απόσπασμα 30):
«Αυτό τον κόσμο, όλων των πραγμάτων, δεν τον δημιούργησε ούτε θεός ούτε άνθρωπος, αλλά υπήρχε πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει ως μια αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο»
Ο Ηράκλειτος προκαλεί. Η πραγματικότητα είναι το γίγνεσθαι, η αλλαγή. Χωρίς να είναι αυτός ο σκοπός του, ανοίγει μία συζήτηση που δεν θα αφήσει αδιάφορο κανέναν φιλόσοφο. Ακόμη και τον Σωκράτη, που σεμνύνεται ότι δεν ενδιαφέρεται για τον ουρανό αλλά για τους ανθρώπους. Ο μαθητής Πλάτωνας ακολουθεί την ίδια οδό. Δεν ενδιαφέρεται για τη φυσική φιλοσοφία και μάλιστα γίνεται πολέμιός της. Προσπαθεί να εξαφανίσει τα βιβλία του Δημόκριτου και ακολουθεί τη φιλοσοφία του Πυθαγόρα και του Παρμενίδη. Αλλά όπως φαίνεται το ζήτημα της αρχής και της δομής του κόσμου απασχολεί τη σκέψη του. Ο Πλάτωνας θα αποφύγει να συγγράψει ένα έργο στο οποίο να απαντά ο Σωκράτης στον Ηράκλειτο -κάτι τέτοιο θα ήταν ασυνέπεια. Μπορεί όμως να παραθέσει μια θεωρία δημιουργίας του κόσμου, να εκθέσει τις δικές του απόψεις για τη δημιουργία του κόσμου. Και συγγράφει τον Τίμαιο.
Η δομή του Τίμαιου δεν έχει προηγούμενο στην πλατωνική εργογραφία για πολλούς λόγους: Ενώ το θέμα, όπως ορίζεται αρχικά, είναι η συνέχεια της πλατωνικής Πολιτείας, σύντομα στρέφεται στη δημιουργία του κόσμου, με πρωταγωνιστή τον Τίμαιο, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε (πέρα από την πλατωνική αναφορά). Για πρώτη φορά, ο Σωκράτης δεν συνδιαλέγεται κάνοντας επίδειξη της μαιευτικής του, ενώ σίγουρα δεν αναζητεί την αλήθεια. Αντιθέτως, σιωπά, αδημονεί να ακούσει μια εύλογη εξιστόρηση (εἰκότα μῦθο) της δημιουργίας από τον σοφό Τίμαιο, τη μακροσκελή αφήγηση του οποίου δεν θα διακόψει κανείς. Ο Τίμαιος θα ξεκινήσει από τους λόγους για τους οποίους ο αγαθός Δημιουργός έβαλε σε τάξη το σύμπαν που προηγουμένως βρισκόταν σε αταξία (29e-30c):
«Ας πούμε λοιπόν για ποια αιτία ο Δημιουργός δημιούργησε αυτό το σύμπαν: Ήταν αγαθός και στον αγαθό δεν υπάρχει ποτέ κανένας φθόνος. Και καθώς ήταν απαλλαγμένος από τον φθόνο, επιθυμούσε όλα τα πράγματα να είναι όσο το δυνατόν παρόμοια με τον ίδιο. Αυτή είναι λοιπόν η πιο έγκυρη αρχή που μπορεί να αποδεχτεί κανείς για τη δημιουργία και τον κόσμο, σύμφωνα με τους σοφούς ανθρώπους. Έτσι, σύμφωνα με την εύλογη εξιστόρηση πρέπει να πούμε ότι αυτός εδώ ο κόσμος είναι έμβιο ον, έμψυχο με νοημοσύνη που γεννήθηκε από την πρόνοια του θεού»
Ο πλατωνικός Δημιουργός -με το στόμα του Τίμαιου- θα δημιουργήσει τους πλανήτες, τον χρόνο, τη μέρα και τη νύχτα, τα είδη των έμβιων όντων και, τέλος, θα «σπείρει» τις ψυχές, ώστε να επανέλθει στον εαυτό του, εγκαταλείποντας δια παντός τον κόσμο των αισθητών, «τον κόσμο όλων των πραγμάτων» του Ηράκλειτου.
Η απόσταση από τη Φυσική φιλοσοφία δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη. Ο Πλάτωνας δίνει τελικά τη δική του εκδοχή για τη δημιουργία του κόσμου στον Τίμαιο. Το μοναδικό κοσμολογικό έργο του φιλοσόφου θα υπερκεράσει όλες τις προηγούμενες προσπάθειες εκλογίκευσης του κόσμου και, κατά περίεργο τρόπο, θα αποβεί το πιο πολυδιαβασμένο και σχολιασμένο κείμενο του Πλάτωνα ως τον 17ο αιώνα. Τον αιώνα του ορθολογισμού.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com