«Σεβασμός δεν σημαίνει σιωπή»: Ο δρ Τουμαζής περί τέχνης, με αφορμή τα γεγονότα γύρω από τα έργα του Γαβριήλ

Συνέντευξη στην Κατερίνα Ηλιάδη
***«Η σύγχρονη τέχνη συχνά επιλέγει συνειδητά να απομακρυνθεί από την ευχαρίστηση, γιατί ο στόχος της δεν είναι πάντα η απόλαυση αλλά η σκέψη»
***«Όπως η τέχνη κάποτε απελευθερώθηκε από τη θρησκευτική εικονογραφία, αργότερα από την αυλική εξουσία και αργότερα από την υποχρέωση της αναπαράστασης, έτσι σήμερα απελευθερώνεται και από την υποχρέωση της αισθητικής συναίνεσης»
***«Άλλοι καλλιτέχνες λειτουργούν ως καθρέφτες της εποχής τους, άλλοι ως κριτικοί παρατηρητές, και άλλοι ως διαταράκτες της κανονικότητας»
***«Η ιστορία της τέχνης δείχνει ότι πολλές από τις σημαντικότερες στιγμές της προήλθαν από έργα που αρχικά θεωρήθηκαν σκανδαλώδη, ανήθικα ή επικίνδυνα»
***«Η πρόκληση δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ιστορικά η τέχνη συχνά προχώρησε ακριβώς επειδή τόλμησε να θέσει ερωτήματα εκεί όπου υπήρχε σιωπή ή βεβαιότητα»
***«Ο καλλιτέχνης λειτουργεί ως ευαίσθητος δέκτης της εποχής του, όχι ως δημόσιος υπάλληλος κοινωνικής συναίνεσης»
***«Ο καλλιτέχνης είναι ελεύθερος να μιλήσει για ό,τι θεωρεί κρίσιμο, ακόμα κι αν αυτό ενοχλεί»
***«Η ενόχληση, η προσβολή ή η διαφωνία αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ελευθερίας της έκφρασης»
***«Η θρησκεία και η πίστη αξίζουν σεβασμό ως προσωπικές και συλλογικές αξίες. Αυτός ο σεβασμός, όμως, δεν μπορεί να μεταφράζεται σε απαγόρευση της καλλιτεχνικής ερμηνείας ή της κριτικής»
***«Σε μια ανοιχτή κοινωνία, καμία ιδέα -θρησκευτική, πολιτική ή ιδεολογική- δεν μπορεί να θεωρείται υπεράνω ερωτήσεων»
***«Η θρησκεία, όπως και κάθε σύστημα πεποιθήσεων, αξίζει σεβασμό, αλλά δεν μπορεί να απαιτεί ασυλία από την κριτική ή την καλλιτεχνική ερμηνεία»
***«Η σύγχρονη τέχνη συχνά δεν επιτίθεται στην πίστη, αλλά στις σχέσεις εξουσίας που έχουν ιστορικά συνδεθεί με αυτήν»
***«Ο σεβασμός δεν σημαίνει σιωπή. Σημαίνει ειλικρίνεια, βάθος και αποφυγή της εύκολης πρόκλησης»
***«Η ελευθερία της τέχνης σε μια δημοκρατία προστατεύεται όχι επειδή όλα τα έργα είναι ‘‘καλά’’, αλλά επειδή το δικαίωμα της έκφρασης είναι θεμελιώδες»
***«Η λογοκρισία αρχίζει τη στιγμή που ένα έργο αποσύρεται ή απαγορεύεται όχι επειδή παραβιάζει τον νόμο, αλλά επειδή προκαλεί συναισθηματική ή ιδεολογική δυσφορία»
***«Αν αρχίσουμε να αποσύρουμε έργα για να μην προσβληθεί κανείς, τότε πολύ σύντομα δεν θα μείνει τίποτα που να αξίζει να ειπωθεί»
***«Το εκπαιδευτικό μας σύστημα εν πολλοίς θεωρεί την τέχνη ως ένα ‘‘διακοσμητικό πάρεργο’’ στο πρόγραμμα. Η κριτική σκέψη οφείλει να καλλιεργείται στην εκπαίδευση και μέσω της τέχνης»
***«Η δημοκρατία προϋποθέτει ανθεκτικούς πολίτες, όχι πολίτες προστατευμένους από κάθε ενόχληση»
***«Η ποινικοποίηση λόγω προσβολής συναισθημάτων είναι επικίνδυνη και ιστορικά οδηγεί σε αυταρχισμό»
***«Η τέχνη χρειάζεται χρόνο, σκέψη και σιωπή - στοιχεία που σπανίζουν στον ψηφιακό θόρυβο των ημερών μας»
Η τέχνη, ιστορικά, υπήρξε χώρος ελευθερίας, αμφισβήτησης και σύγκρουσης. Τα γεγονότα των τελευταίων ημερών γύρω από τον εικαστικό Γιώργο Γαβριήλ το υπενθύμισαν με τρόπο ωμό και ανησυχητικό. Πριν καλά-καλά ανοίξει η έκθεσή του, τα έργα του καταδικάστηκαν δημοσίως, αποσπασματικά και χωρίς γνώση του συνόλου. Τα έργα του έτυχαν πολιτικής εκμετάλλευσης μέσω λαϊκίστικης διασύνδεσης με θρησκεία και πατρίδα - είμαστε σε προεκλογική περίοδο. Κορύφωση της δημόσιας διαπόμπευσης και του διαδικτυακού «λιντσαρίσματος» του εικαστικού, ο φυσικός εκφοβισμός με τη ρίψη κροτίδων στη βεράντα του σπιτιού του, με τον ίδιο και την οικογένειά του να βρίσκονται εντός της οικείας. Τα γεγονότα των τελευταίων ημερών δεν αφορούν μόνον έναν καλλιτέχνη ή μια συγκεκριμένη αισθητική πρόταση. Αγγίζουν τον πυρήνα της σχέσης μας με την τέχνη και, κατ’ επέκταση, με τη δημοκρατία - η τέχνη κινδυνεύει να χάσει τον χώρο της ως πεδίο διαλόγου και (ανα)στοχασμού και να μετατραπεί σε στόχο και εργαλείο επίτευξης αλλότριων σκοπών. Με τον Γιάννη Τουμαζή συνομιλήσαμε περί τέχνης και του δικαιώματός της να υπάρχει. Ο Δρ Τουμαζής είναι σήμερα διευθυντής στο Πολιτιστικό της Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου - ακαδημαϊκός, πρώτος υφυπουργός Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. Το 2011, η Γαλλική Δημοκρατία του απένειμε τον τίτλο του Ιππότη των Τεχνών και των Γραμμάτων για τη συμβολή του στον πολιτισμό.
Τι είναι τέχνη
Τι ορίζουμε σήμερα ως «τέχνη»; Ποια είναι τα βασικά κριτήρια για να θεωρηθεί ένα έργο τέχνη; Τέχνη είναι ότι έχει αισθητική ή μπορεί να είναι ένα έργο τέχνης και αντιαισθητικό;
Στη σύγχρονη θεωρία της τέχνης δεν υπάρχει ένας ενιαίος, αμετάβλητος ορισμός. Η τέχνη δεν ορίζεται αποκλειστικά από την αισθητική αρμονία, την ομορφιά ή την τεχνική δεξιοτεχνία, όπως συνέβαινε σε προηγούμενες εποχές. Σήμερα, ένα έργο θεωρείται τέχνη όταν λειτουργεί ως τέχνη: όταν παράγει νόημα, δημιουργεί εμπειρία, εγείρει ερωτήματα και εντάσσεται σε έναν πολιτισμικό και ερμηνευτικό διάλογο. Αυτό σημαίνει ότι ένα έργο δεν χρειάζεται να είναι «ωραίο» με τη συμβατική έννοια για να είναι τέχνη. Μπορεί να είναι άβολο, ενοχλητικό, ακόμα και αντιαισθητικό. Η σύγχρονη τέχνη συχνά επιλέγει συνειδητά να απομακρυνθεί από την ευχαρίστηση, γιατί ο στόχος της δεν είναι πάντα η απόλαυση αλλά η σκέψη. Αυτό δεν είναι παρακμή· είναι ιστορική εξέλιξη. Όπως η τέχνη κάποτε απελευθερώθηκε από τη θρησκευτική εικονογραφία, αργότερα από την αυλική εξουσία και αργότερα από την υποχρέωση της αναπαράστασης, έτσι σήμερα απελευθερώνεται και από την υποχρέωση της αισθητικής συναίνεσης.
Ρόλος καλλιτέχνη
Ο καλλιτέχνης οφείλει να αντανακλά την κοινωνία ή να την προκαλεί;
Συχνά τίθεται αυτό το ερώτημα. Η απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει μία και μοναδική αποστολή. Άλλοι καλλιτέχνες λειτουργούν ως καθρέφτες της εποχής τους, άλλοι ως κριτικοί παρατηρητές, και άλλοι ως διαταράκτες της κανονικότητας. Η ιστορία της τέχνης δείχνει ότι πολλές από τις σημαντικότερες στιγμές της προήλθαν από έργα που αρχικά θεωρήθηκαν σκανδαλώδη, ανήθικα ή επικίνδυνα. Η πρόκληση δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ιστορικά η τέχνη συχνά προχώρησε ακριβώς επειδή τόλμησε να θέσει ερωτήματα εκεί όπου υπήρχε σιωπή ή βεβαιότητα. Ο καλλιτέχνης λειτουργεί ως ευαίσθητος δέκτης της εποχής του, όχι ως δημόσιος υπάλληλος κοινωνικής συναίνεσης. Δεν είναι υποχρεωμένος να καθησυχάζει την κοινωνία, αλλά ούτε και να την προσβάλλει σκόπιμα. Είναι, όμως, ελεύθερος να μιλήσει για ό,τι θεωρεί κρίσιμο, ακόμα κι αν αυτό ενοχλεί.
Όρια
Ποιος καθορίζει τα όρια στην τέχνη; Η κοινωνία, η νομοθεσία, οι θρησκευτικοί κανόνες;
Σε μια δημοκρατική κοινωνία, τα όρια της τέχνης δεν καθορίζονται από το αν ένα έργο προκαλεί ενόχληση ή προσβολή, αλλά από το αν παραβιάζει θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Η τέχνη δεν μπορεί -και δεν πρέπει- να υποκινεί βία, μίσος ή διακρίσεις. Εκεί παρεμβαίνει ο νόμος. Αντίθετα, η ενόχληση, η προσβολή ή η διαφωνία αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ελευθερίας της έκφρασης. Η κοινωνία έχει κάθε δικαίωμα να αντιδρά, να κρίνει, να απορρίπτει και να ασκεί κριτική. Δεν έχει όμως δικαίωμα να απαιτεί τη φίμωση ενός έργου απλώς επειδή δεν συμφωνεί με το περιεχόμενό του. Η θρησκεία και η πίστη αξίζουν σεβασμό ως προσωπικές και συλλογικές αξίες. Αυτός ο σεβασμός, όμως, δεν μπορεί να μεταφράζεται σε απαγόρευση της καλλιτεχνικής ερμηνείας ή της κριτικής. Σε μια ανοιχτή κοινωνία, καμία ιδέα -θρησκευτική, πολιτική ή ιδεολογική- δεν μπορεί να θεωρείται υπεράνω ερωτήσεων. Η θρησκεία, όπως και κάθε σύστημα πεποιθήσεων, αξίζει σεβασμό, αλλά δεν μπορεί να απαιτεί ασυλία από την κριτική ή την καλλιτεχνική ερμηνεία.
Αξιολόγηση
Πώς αξιολογούμε την τέχνη που χρησιμοποιεί ιερά ή θρησκευτικά σύμβολα; Είναι η απεικόνιση αυτή από μόνη της πρόκληση ή χαρακτηριστικό ελευθερίας έκφρασης;
Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στην τέχνη έχει μακρά ιστορία. Από τις εικόνες της Αναγέννησης μέχρι τη σύγχρονη εικαστική δημιουργία, τα σύμβολα αυτά λειτουργούν ως φορείς μνήμης, ταυτότητας και συλλογικού ασυνείδητου. Η απεικόνισή τους δεν συνιστά από μόνη της πρόκληση ή προσβολή. Το κρίσιμο ζήτημα είναι το πλαίσιο και η πρόθεση. Άλλο πράγμα είναι η κριτική, η επανερμηνεία ή ο στοχασμός πάνω στο ιερό και άλλο η χλεύη ή η εργαλειοποίηση της προσβολής. Η σύγχρονη τέχνη συχνά δεν επιτίθεται στην πίστη, αλλά στις σχέσεις εξουσίας που έχουν ιστορικά συνδεθεί με αυτήν. Το κρίσιμο ερώτημα είναι το πλαίσιο, η πρόθεση και ο διάλογος που ανοίγει το έργο. Η ελευθερία της έκφρασης περιλαμβάνει και το δικαίωμα επανερμηνείας του ιερού.
Ηθική
Ποια είναι η ηθική της τέχνης; Τι σημαίνει «ηθική της τέχνης»; Υπάρχει ηθική υποχρέωση για σεβασμό απέναντι σε θρησκευτικά ή πολιτιστικά σύμβολα; Υπάρχει ηθική ευθύνη στην καλλιτεχνική έκφραση;
Η τέχνη δεν είναι ηθικά ουδέτερη, αλλά η ηθική της δεν λειτουργεί με όρους απαγορεύσεων. Η ηθική της τέχνης αφορά πρωτίστως την ευθύνη: την ευθύνη του καλλιτέχνη να γνωρίζει το βάρος των συμβόλων που χρησιμοποιεί και την ευθύνη της κοινωνίας να αντέχει τη διαφωνία. Ο σεβασμός δεν σημαίνει σιωπή. Σημαίνει ειλικρίνεια, βάθος και αποφυγή της εύκολης πρόκλησης. Η τέχνη που επιδιώκει μόνο να σοκάρει είναι συνήθως ρηχή και βραχύβια. Αντίθετα, η τέχνη που αντέχει στον χρόνο είναι εκείνη που ανοίγει χώρο για σκέψη, ακόμα κι αν αρχικά προκαλεί αντίσταση. Επίσης, σεβασμός δεν σημαίνει αποφυγή δύσκολων θεμάτων, αλλά αποφυγή της φθηνής πρόκλησης και της εργαλειοποίησης της προσβολής.
Πρόκληση
Είναι η πρόκληση ενός κοινού απαραίτητο στοιχείο για την ανατροπή στερεοτύπων; Ή μπορεί να οδηγήσει σε περιττή πόλωση;
Η πρόκληση έχει ιστορικά λειτουργήσει ως εργαλείο αποδόμησης στερεοτύπων. Πολλά δικαιώματα που σήμερα θεωρούμε αυτονόητα συνοδεύτηκαν, στην αρχή, από έντονες καλλιτεχνικές αντιδράσεις. Ωστόσο, όταν η πρόκληση αποσυνδέεται από τον διάλογο, μπορεί να οδηγήσει σε πόλωση. Η ουσιαστική τέχνη δεν επιδιώκει να χωρίσει την κοινωνία σε στρατόπεδα, αλλά να την αναγκάσει να σκεφτεί. Η πόλωση προκύπτει συχνά όχι από το ίδιο το έργο, αλλά από την απουσία παιδείας γύρω από την πρόσληψή του. Η ουσιαστική τέχνη δεν προκαλεί απλώς, αλλά καλεί σε σκέψη.
Ελευθερία
Πώς προστατεύουμε την ελευθερία της τέχνης σε μια δημοκρατία; Όταν η κοινωνία αντιδρά έντονα, πού σταματά η ελευθερία και πού αρχίζει η λογοκρισία;
Η ελευθερία της τέχνης σε μια δημοκρατία προστατεύεται όχι επειδή όλα τα έργα είναι «καλά», αλλά επειδή το δικαίωμα της έκφρασης είναι θεμελιώδες. Η λογοκρισία αρχίζει τη στιγμή που ένα έργο αποσύρεται ή απαγορεύεται όχι επειδή παραβιάζει τον νόμο, αλλά επειδή προκαλεί συναισθηματική ή ιδεολογική δυσφορία. Η κοινωνική αντίδραση είναι θεμιτή. Η θεσμική φίμωση όχι. Αν αρχίσουμε να αποσύρουμε έργα για να μην προσβληθεί κανείς, τότε πολύ σύντομα δεν θα μείνει τίποτα που να αξίζει να ειπωθεί.
Ανοχή
Γιατί δεν είναι ανθεκτική η κυπριακή κοινωνία σε έργα που προκαλούν ομαδοποιήσεις ή θίγουν θρησκευτικά αισθήματα;
Η κυπριακή κοινωνία είναι μικρή, ιστορικά τραυματισμένη και έντονα δεμένη με τη θρησκευτική και εθνική της ταυτότητα. Αυτό δημιουργεί ευαισθησίες, αλλά και φόβους. Όταν η τέχνη αγγίζει αυτά τα πεδία, συχνά εκλαμβάνεται ως απειλή και όχι ως πρόσκληση για διάλογο. Το πρόβλημα δεν είναι η ένταση των συναισθημάτων, αλλά η απουσία κουλτούρας δημόσιας συζήτησης γύρω από την τέχνη. Η τέχνη δεν διδάσκεται ως εργαλείο σκέψης, αλλά συχνά αντιμετωπίζεται είτε ως διακόσμηση είτε ως πρόκληση. Δεν πρόκειται για ιδιαιτερότητα μόνο της Κύπρου - συμβαίνει συχνά σε κοινωνίες όπου η δημόσια συζήτηση γύρω από την τέχνη δεν έχει καλλιεργηθεί συστηματικά. Και σε αυτό έχει μεγάλη ευθύνη και το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Που εν πολλοίς θεωρεί την τέχνη ως ένα «διακοσμητικό πάρεργο» στο πρόγραμμα. Η κριτική σκέψη οφείλει να καλλιεργείται στην εκπαίδευση και μέσω της τέχνης.
Δικαίωμα
Έχει δικαιώματα ο δέκτης της τέχνης; Δικαιούται να αντιδράσει ακραία όταν αισθάνεται ότι ένα έργο τον θίγει, τον προσβάλλει κ.λπ.;
Ο δέκτης της τέχνης έχει πλήρες δικαίωμα να αντιδρά, να διαφωνεί, να απορρίπτει και να εκφράζει τη δυσαρέσκειά του. Η έντονη κριτική είναι απολύτως θεμιτή. Εκείνο που δεν είναι θεμιτό είναι η βία, ο εκφοβισμός ή η απαίτηση φίμωσης. Η δημοκρατία προϋποθέτει ανθεκτικούς πολίτες, όχι πολίτες προστατευμένους από κάθε ενόχληση.
Ποινικοποίηση
Υπάρχει τέχνη που είναι ποινικά κολάσιμη και πρέπει να τιμωρείται;
Η τέχνη μπορεί να είναι ποινικά κολάσιμη μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν συνδέεται άμεσα με εγκληματική πράξη ή υποκίνηση βίας. Η ποινικοποίηση λόγω προσβολής συναισθημάτων είναι επικίνδυνη και ιστορικά οδηγεί σε αυταρχισμό.
Παιδεία
Πώς μπορεί η τέχνη να φωτίσει κοινωνικά ή θρησκευτικά ζητήματα χωρίς να εξοργίζει μεγάλες ομάδες; Υπάρχει «ενδιάμεση γλώσσα»;
Υπάρχει διάλογος, παιδεία και επιμέλεια. Η εικαστική παιδεία, οι θεσμοί, τα μουσεία και οι επιμελητές μπορούν να προσφέρουν πλαίσιο, επεξήγηση και χώρο συζήτησης. Η τέχνη δεν χρειάζεται να εξοργίζει για να είναι ουσιαστική, αλλά ούτε και να αυτοπεριορίζεται για να είναι αποδεκτή.
Savoir vivre
Υπάρχει ένα είδος «savoir vivre» στην τέχνη ή η τέχνη οφείλει να είναι απολύτως ελεύθερη; Υπάρχουν κανόνες ευπρέπειας στην τέχνη; Οφείλει η τέχνη να τηρεί κάποιους κανόνες κοινωνικού σεβασμού;
Η τέχνη δεν υπακούει σε κανόνες καλής συμπεριφοράς, αλλά ούτε ευδοκιμεί στον κυνισμό. Ο σεβασμός δεν επιβάλλεται, αλλά καλλιεργείται. Η ελευθερία της τέχνης είναι απόλυτη ως δικαίωμα, όχι ως υποχρέωση πρόκλησης.
Συνέπειες
Υπάρχουν συνέπειες για έναν καλλιτέχνη όταν το έργο του αποσυρθεί ή ακυρωθεί μετά από αντιδράσεις; Μπορεί αυτό να οδηγήσει σε αυτολογοκρισία;
Η απόσυρση έργων λόγω πίεσης δημιουργεί κλίμα φόβου και οδηγεί αναπόφευκτα σε αυτολογοκρισία. Μακροπρόθεσμα, ζημιώνει όχι μόνο τους καλλιτέχνες αλλά και την πολιτισμική ωριμότητα της κοινωνίας.
Social media
Τι ρόλο παίζουν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης σε ό,τι αφορά τις αντιδράσεις γύρω από τέτοια έργα; Ενισχύουν τη συζήτηση ή την πόλωση;
Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ενισχύουν την ταχύτητα και την ένταση, όχι το βάθος. Συχνά αντικαθιστούν τον διάλογο με ηθικό πανικό. Δεν ευθύνονται αυτά καθαυτά τα Μέσα, αλλά ο τρόπος χρήσης τους. Η τέχνη όμως χρειάζεται χρόνο, σκέψη και σιωπή - στοιχεία που σπανίζουν στον ψηφιακό θόρυβο των ημερών μας.