Υπάρχουν όρια στην τέχνη;

Η πρόσφατη έκθεση του Γιώργου Γαρβριήλ μάς θέτει ξανά μπροστά στο ερώτημα: Υπάρχουν όρια στην τέχνη;
Μια και αμετάκλητη απάντηση είναι δύσκολο να δοθεί, γιατί η τέχνη ορίζεται ακριβώς από τη διαρκή δοκιμή των ορίων της. Υπάρχουν βέβαια διαφορετικά είδη ορίων, άλλα εσωτερικά και άλλα εξωτερικά.
Η τέχνη έχει τα δικά της όρια ποιότητας, συνοχής και πρόθεσης. Όχι με την έννοια της λογοκρισίας αλλά της κρίσης. Κάποιος κριτικός βλέπει ένα έργο και του αρέσει ή όχι. Το ίδιο ισχύει και με τους μη ειδικούς. Με λίγα λόγια ο χρόνος, το κοινό και η κριτική λειτουργούν σαν φίλτρα. Αυτό το όριο δεν επιβάλλεται, απεναντίας, κατακτάται ή απορρίπτεται.
Το πρόβλημα με την τέχνη είναι όταν κάποιοι επιχειρούν να θέσουν ηθικά όρια. Μπορεί η τέχνη να προσβάλλει, να σοκάρει, να πονά; Ναι, ιστορικά το έχει κάνει συχνά και εξαιτίας αυτής της στάσης προχώρησε η κοινωνία. Όμως όταν η τέχνη εργαλειοποιεί τη βία, την κακοποίηση ή τον εξευτελισμό πραγματικών ανθρώπων χωρίς αναγκαιότητα ή στοχασμό, τότε, τίθεται σοβαρό ηθικό ζήτημα. Όχι αν «επιτρέπεται» αλλά αν δικαιολογείται. Είναι τέτοιου είδους τέχνη αυτό που κάνει ο Γαβριήλ; Δεν νομίζουμε.
Υπάρχουν βέβαια κοινωνίες που θέτουν νομικά όρια στην τέχνη (π.χ. ρητορική μίσους, παιδική κακοποίηση, υποκίνηση βίας). Αυτά δεν είναι αισθητικά αλλά θεσμικά όρια, που αντικατοπτρίζουν τον φόβο της κοινωνίας για τις συνέπειες της ελευθερίας. Το πρόβλημα αρχίζει όταν το δίκαιο συγχέεται με την ηθική ή την αισθητική και μετατρέπεται σε προληπτική φίμωση.
Σε ελεύθερες και δημοκρατικές κοινωνίες κάθε έργο συναντά το προσωπικό όριο του αποδέκτη. Αυτό δεν ακυρώνει το έργο αλλά ορίζει τη σχέση μας μαζί του. Το ότι «δεν αντέχω» κάτι δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να υπάρχει. Σημαίνει ότι δεν είναι για μένα.
Εν κατακλείδι η τέχνη, ως πράξη ελευθερίας, δεν αντέχει εξωτερικά όρια χωρίς κόστος. Αν όμως αποκοπεί πλήρως από την ευθύνη κινδυνεύει να γίνει κενή πρόκληση, σε αυτό δε το σημείο νομίζουμε ότι οφείλει να προβληματισθεί ο Γαβριήλ. Ίσως το πιο έντιμο όριο να μην είναι αυτό που επιβάλλεται στην τέχνη αλλά αυτό που η ίδια επιλέγει να υπερβεί, γνωρίζοντας τις συνέπειες.