Συντελειολογία για προχωρημένους

Δεν χρειάζεται πλέον να ανατρέχουμε στα κιτάπια του Νοστράδαμου, ούτε να πονοκεφαλιάζουμε υπολογίζοντας τα ημερολόγια των Μάγια ή να σκοτιζόμαστε από τις προφητείες της Μπάμπα Βάνγκα. Είναι οριστικό: η συντέλεια δεν έρχεται. Διότι έχει ήδη συμβεί. Χωρίς, απαραίτητα, με τυμπανοκρουσίες, χωρίς φωτιές στον ουρανό, χωρίς σάλπιγγες και καβαλάρηδες- οι οποίοι προτιμούν πιο δύσμοιρα μέρη, όπως η Γάζα, η Ουκρανία, το Σουδάν.
Η συντέλεια ήρθε ήσυχα και ανώδυνα, σαν μια ακόμη ειδοποίηση στο κινητό την οποία αγνοήσαμε. Έχουμε κι άλλες δουλειές, άλλωστε. Μην ανησυχείτε, το 2026 θα έρθει, δεν θα καταρρεύσουν όλα μονομιάς, δεν θα πατηθεί κάποιο κοσμικό κουμπί «off». Αυτό που έδυσε πια, είναι ο κόσμος όπως τον ξέραμε, που τρεμοσβήνει σαν φθαρμένος λαμπτήρας νέον λίγο πριν παραδοθεί στο σκοτάδι.
Γευόμαστε τους ύστατους υδρατμούς μιας οικουμενικής συνθήκης που πίστευε πως η πρόοδος είναι γραμμική, η αλήθεια αντικειμενική, η δημοκρατία αυτονόητη και η τεχνολογία ουδέτερη. Κι όπως κάθε οργανισμός που χάνεται, έτσι κι αυτός αρνείται να το παραδεχτεί. Φοβάται το τέλος και ακόμη περισσότερο φοβάται τη νέα αρχή, επειδή νιώθει ότι δεν θα έχει τον έλεγχο της αφήγησης.
Το τέλος δεν ήρθε ούτε με λυγμό, ούτε με κρότο, αλλά με ενημέρωση όρων χρήσης. Κάποιοι το διακρίνουν ήδη στην επέλαση της Τεχνητής Νοημοσύνης και της υπερνοημοσύνης, στα συστήματα που μάς ξεπερνούν και σύντομα θα μας αντικαταστήσουν, θα μας εξαλείψουν. Κασσανδρίζουν ένα μέλλον τόσο ζοφερό, σε σημείο που ξεχνάμε το παρόν.
Όσο τρέφει τη δημόσια συζήτηση το ενδεχόμενο ενός από μηχανής θεού, με έμφαση στη μηχανή, ένα πέπλο συνήθειας πέφτει πάνω στους από μηχανής θεούς που ήδη ρυθμίζουν τις ζωές μας, τις δουλειές μας, τα σώματά μας, τα ίδια μας τα όρια. Η Αποκάλυψη μετατέθηκε για το μέλλον για να μη βλέπουμε την καθημερινή της εκδοχή.
Μέσα σ’ αυτή την εκδοχή, βλέπουμε και τον σκοταδισμό να επιμένει. Να επιχειρεί κιόλας να καθορίσει την ατζέντα, κομίζοντας παρωχημένες ιδέες και μεσαιωνικές φαντασιώσεις με σιδερωμένο κοστούμι και φρέσκο λογισμικό. Αντιστέκεται λυσσαλέα, μάλλον επειδή πνέει τα λοίσθια. Κι όπως κάθε ετοιμοθάνατο σύστημα, τραγουδά το φάλτσο κύκνειο άσμα του λίγο πιο τρανταχτά απ’ όσο αντέχουμε.
Δεν είναι απαραίτητα φωτεινό αυτό που έρχεται. Δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι ο κόσμος που θα ξεπηδήσει απ’ αυτή τη συντέλεια θα είναι δικαιότερος, σοφότερος ή πιο ανθρώπινος. Η Ιστορία το μόνο που υπόσχεται είναι συνέχεια.
Μια μικρή διαφορά αυτή τη φορά, σε αντίθεση με άλλες εποχές, είναι ότι λίγοι θα μπορούν να ισχυριστούν ότι δεν γνώριζαν. Τα σημάδια ήταν εκεί. Τρίφτηκαν στα μούτρα μας. Δέσποσαν στα χρονολόγιά μας, καβάλησαν τους αλγορίθμους που μας έμαθαν καλύτερα απ’ ό,τι μάθαμε ποτέ οι ίδιοι τον εαυτό μας. Ήταν στον τρόπο που η επιστήμη πλασαρίστηκε ως αυτόματο εργαλείο κι όχι ως συλλογικό και εντελώς ανθρώπινο εγχείρημα. Φρένιασαν μέσα στην αυταπάτη ότι η κλίμακα αντικαθιστά την κατανόηση.
Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτή η συντελειολογία παρουσιάζεται ως επιστημονική ανησυχία, ενώ στην πραγματικότητα λειτουργεί πολιτικά. Μετατοπίζει τη συζήτηση από τα παρόντα συστήματα εξουσίας σε μελλοντικά φαντάσματα. Από τους μηχανισμούς που ήδη αποφασίζουν ποιος δουλεύει, ποιος επιτηρείται, ποιος στοχοποιείται, σ’ εκείνους που υποθετικά, ίσως, κάποτε αποκτήσουν συνείδηση. Η πραγματική βία κρύβεται πίσω από έναν υπαρξιακό πανικό.
Οι πιο διαπρύσιες Κασσάνδρες είναι αυτοί που χτίζουν τα ίδια τα συστήματα που λένε ότι μπορεί να μας απειλήσουν. Ολιγάρχες όπως ο Σαμ Άλτμαν κι ο Ίλον Μασκ, κυριολεκτικά σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία, «κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου» για την ΤΝ, τη στιγμή που ανταγωνίζονται ποιος θα την αναπτύξει ταχύτερα.
Το παράδειγμα του AlphaFold δείχνει ότι η ΤΝ μπορεί να επιλύει προβλήματα τεράστιας κλίμακας, όπως η πρόβλεψη δομών εκατοντάδων εκατομμυρίων πρωτεϊνών, αλλά δεν αντικαθιστά την ανθρώπινη επιστημονική σκέψη ούτε κατανοεί πλήρως τη φυσική και τις διεργασίες πίσω από τα φαινόμενα.
Η επιστήμη δεν ήταν ποτέ απλώς πρόβλεψη. Ήταν και παραμένει μια κοινωνική διαδικασία σύνδεσης. Όχι μόνο δεδομένων, αλλά κυρίως νοημάτων. Η γνώση δεν είναι τεχνικό πρόβλημα και η συνείδηση δεν είναι… bug. Οι μέθοδοι προκύπτουν μετά τις ανακαλύψεις, η κατανόηση προηγείται της τυποποίησης. Και η κατανόηση είναι ένα κοινωνικό επίτευγμα. Προϋποθέτει διαπραγμάτευση, αμφιβολία, σύγκρουση, συμφωνία. Η επιστήμη δεν μπορεί να αποσπαστεί από τις κοινωνικές της ρίζες. Η όποια συντέλεια δεν θα έρθει από τις μηχανές, αλλά από την εγκατάλειψη της ευθύνης.
Ναι, η ανθρωπότητα βρίσκεται σε ένα κατώφλι. Να, λοιπόν, που ο Γκοντό τελικά ήρθε. Και ήρθε πάνω που το πήραμε απόφαση ότι μπορούμε να ζούμε και χωρίς αυτόν. Η συντέλεια, τελικά, δεν είναι ένα συντριπτικό γεγονός. Είναι μια διαδικασία. Είναι μια αλυσίδα στιγμών και συνειδητοποιήσεων ότι το πλαίσιο άλλαξε χωρίς ποτέ κανείς να μας ρωτήσει, ότι οι βεβαιότητές μας είναι πλέον μουσειακά εκθέματα, ότι ο πλανήτης συνεχίζει να περιστρέφεται χωρίς να ζητά τη συγκατάθεσή μας.
Μέσα απ’ αυτό το παρατεταμένο τέλος μοιάζει να ξεπηδά μια παράξενη ελευθερία. Τώρα που είμαστε σίγουροι ότι δεν χρειαζόμαστε πια τις ευχές και τις ελπίδες, μάς κατακλύζει μια αινιγματική επίγνωση. Πρόκειται για μια ακόμη μικρή, καθημερινή συντέλεια. Δεν είναι το τέλος του κόσμου. Είναι το τέλος των δικαιολογιών.
Ελεύθερα, 28.12.2025