Το 2025 έτος του κουρδικού για την Τουρκία και το αίτημα για επίλυσή του

Δικαίως το 2025 στην Τουρκία μπορεί να χαρακτηριστεί ως το έτος «κουρδικού προβλήματος». Η χρονιά που μας αφήνει αναδεικνύεται σε κομβικό χρονικό σημείο για το κουρδικό πρόβλημα στην Τουρκία, καθώς έχει συμπυκνώσει τις εμπειρίες μιας μακράς ιστορικής διαδικασίας αντιπαράθεσης, διαπραγμάτευσης και ατελών μετασχηματισμών μεταξύ του τουρκικού κράτους και του κουρδικού κινήματος. Οι εξελίξεις της περιόδου αυτής δεν μπορούν να κατανοηθούν αποκομμένα από τις στρατηγικές επιλογές του συνασπισμού εξουσίας Έρντογαν που επιχειρεί να επανακαθορίσει τους όρους ελέγχου, ενσωμάτωσης των Κούρδων και εθνικής ασφάλειας. Ούτε και μπορούν οι εξελίξεις του 2025 να κατανοηθούν αποκομμένες από τις εσωτερικές αναδιατάξεις του ίδιου του κουρδικού κινήματος, πολιτικού και ένοπλου, που καλείται να κινηθεί σε ένα περιβάλλον αυξημένης καταστολής, θεσμικών περιορισμών, αλλά και σχεδόν κοσμογονικών περιφερειακών ανακατατάξεων.
Υπό αυτό το πρίσμα, το 2025 έχει σηματοδοτήσει ταυτόχρονα μια ιστορική στιγμή επαναφοράς του αιτήματος πολιτικής επίλυσης του κουρδικού σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο, κατά την οποία η πιθανότητα διαλόγου συνυπάρχει με την προοπτική εμβάθυνσης της σύγκρουσης, την αποδυνάμωση των δημοκρατικών διαύλων εκπροσώπησης εντός Τουρκίας, την ένταση της αυταρχικοποίησης της εξουσίας Έρντογαν, αλλά και την ένταση των στρατιωτικών πρακτικών σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Το έτος αυτό, συνεπώς, μπορεί να ιδωθεί ως έτος – τομή, στο οποίο οι συσσωρευμένες αντιφάσεις της σχέσης τουρκικού κράτους – κουρδικού κινήματος καθίστανται όχι μόνο ορατές, αλλά και καθοριστικές για την επόμενη φάση του ζητήματος.
Λαμβανομένου υπόψη ότι το κουρδικό πρόβλημα είναι το πλέον καθοριστικό ανοιχτό ζήτημα της Τουρκίας, τότε οι εξελίξεις του επόμενου έτους που θα βασιστούν στην κληρονομιά του 2025 φαίνεται ότι θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τους γενικότερους προσανατολισμούς του κράτους της Τουρκίας.
Η ισραηλινή επιθετικότητα και η διαδικασία στο κουρδικό
Όταν στα τέλη του 2024 ο ηγέτης της τουρκικής Ακροδεξιάς και συνεργάτης του Έρντογαν στην εξουσία, Ντεβλέτ Μπαχτσελί, καλούσε τον Οτζαλάν να μιλήσει από την εθνοσυνέλευση και να ανακηρύξει το τέλος του ΡΚΚ, σχεδόν όλοι που ασχολήθηκαν με το θέμα δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν τις προθέσεις της νέας αυτής πολιτικής. Γιατί όντως η τουρκική Ακροδεξιά όχι μόνο δεν αποδέχθηκε ιστορικά το ρόλο του φυλακισμένου Κούρδου ηγέτη, αλλά επιπλέον δεν αποδέχθηκε καν την ύπαρξη των Κούρδων και συνεπώς των ίδιων των διεκδικήσεων τους. Η κατάσταση έγινε ακόμα πιο περίπλοκη αφού στην εξέλιξη της εντός του 2025, όντως ήταν ο Μπαχτελί το πρόσωπο που ανέλαβε το κύριο βάρος της δημόσιας διατύπωσης της πολιτικής του κράτους στο κουρδικό σε αυτή τη νέα περίοδο. Η νέα διαδικασία ειρήνευσης που ξεκίνησε – αλλά που ποτέ δεν ονομάστηκε ως τέτοια – οδήγησε τελικά στην απόφαση του ΡΚΚ για διάλυση και αφοπλισμό. Στις 24 Νοεμβρίου 2025 έφτασε σε ένα νέο κορυφαίο σημείο με τη συνάντηση των τριών αντιπροσώπων της διακομματικής κοινοβουλευτικής επιτροπής με τον Οτζαλάν στις φυλακές Ιμραλι.
Ποια είναι λοιπόν η κινητήρια δύναμη αυτής της διαδικασίας που τελικά δεν αποτέλεσε επικοινωνιακό τέχνασμα; Ένας από τους σοβαρούς αν όχι ο πλέον σοβαρός λόγος για την έναρξη της νέας διαδικασίας συνομιλιών στο κουρδικό, τουλάχιστον από πλευράς Άγκυρας, ήταν η επιθετικότητα του Ισραήλ και οι βαθιές ανακατατάξεις που προκαλεί στη Μέση Ανατολή. Η περίοδος μετά την 7η Οκτωβρίου 2023 για την Τουρκία σηματοδότησε μια περίοδο μετασχηματισμών και κενών ισχύος με απρόβλεπτες τάσεις για το μέλλον της ίδιας της χώρας στην περιοχή. Από τις εξελίξεις φαίνεται ότι τόσο οι στρατιωτικοί κύκλοι και οι μυστικές υπηρεσίες, όσο και η διπλωματία της Τουρκίας κατέληξε στο ολοκληρωμένο συμπέρασμα ότι η ανοιχτή πληγή του κουρδικού πρέπει να κλείσει. Γιατί η αναπαραγωγή του σε συνθήκες δραματικών μετασχηματισμών θα μπορούσε να το μετατρέψει σε εργαλείο άλλων δρώντων με στόχο την ολική αποσταθεροποίηση της Τουρκίας.
Οι βασικές θέσεις των πλευρών μιας μελλοντικής διαπραγμάτευσης
Μετά από ένα χρόνο εξελίξεων στο Κουρδικό πρόβλημα, είναι πλέον πιο κατανοητές οι βασικές τάσεις και δυναμικές που χαρακτηρίζουν τις θέσεις των εμπλεκομένων. Η κυβέρνηση και ο συνασπισμός εξουσίας Έρντογαν υπογραμμίζει ότι η νέα διαδικασία επικεντρώνεται στο στόχο για τη δημιουργία μιας «Τουρκίας χωρίς τρομοκρατία». Η θέση αυτή μπορεί να οδηγεί και στην αναπαραγωγή του αυταρχικού πλαισίου, εφόσον δεν συνοδεύεται από την εξέταση και την άρση των αιτιών που δημιούργησαν αυτό που ο κυρίαρχος ιδεολογικός λόγος στη χώρα ονομάζει ως τρομοκρατία. Μια «Τουρκία χωρίς τρομοκρατία», δηλαδή χωρίς το αντάρτικο του ΡΚΚ, μπορεί να υλοποιηθεί σε σχετικό βαθμό χωρίς να υπάρχει η διαδικασία του εκδημοκρατισμού. Όμως αυτή η προοπτική δεν μπορεί να διασφαλίσει ειρήνη, παρά μόνο μια τεχνητή, προσωρινή και αυταρχικού τύπου σταθερότητα του πολιτικού συστήματος υπό τον Έρντογαν. Προς την ίδια ακριβώς κατεύθυνση μπορεί να οδηγήσει και η τακτική της κυβέρνησης να «μεταβιβάζει» το Κουρδικό πρόβλημα ως περιφερειακό ζήτημα στις ευρύτερες γεωπολιτικές ισορροπίες και ανακατατάξεις. Με αυτό τον τρόπο η κυβέρνηση Έρντογαν προβαίνει σε ένα κυνικό υπολογισμό πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων, χωρίς να αγγίζει τα στρατηγικής σημασίας ζητήματα του εσωτερικού εκδημοκρατισμού της χώρας. Δηλαδή τα ζητήματα εκείνα που θα κατοχυρώσουν οριστικά τα πολιτικά και πολιτιστικά δικαιώματα των Κούρδων εντός ενός δημοκρατικού ρεπουμπλικανικού κράτους.
Το κουρδικό κίνημα με όλες του τις συνιστώσες, από την ένοπλη πτέρυγα και το πολιτικό κόμμα μέχρι και τις περιφερειακές του οργανώσεις, έχει πλήρη συνείδηση ότι με την εξουσία Ερντογάν δεν μπορεί να προσδοκεί σε ένα ολοκληρωτικό εκδημοκρατισμό της χώρας που ως τέτοιος θα κατοχυρώσει αναμφίβολα όλα τα δικαιώματα των Κούρδων. Μπορεί ωστόσο να προσδοκεί σε μια βελτίωση της θέσης του εντός του πολιτικού συστήματος, σε κάποιες βασικές αλλαγές κατασταλτικών και αντιδημοκρατικών νόμων, καθώς και σε κάποια προστασία των κεκτημένων του στα βόρεια της Συρίας. Άλλωστε εκεί είναι που φαίνεται ότι υπάρχουν οι μεγαλύτερες διαφωνίες με το τουρκικό κράτος και εκεί είναι που καταγράφονται οι πιο έντονες κόκκινες γραμμές του Οτζαλάν.
Την ίδια στιγμή το κουρδικό κίνημα θεωρεί ότι ο πυρήνας της διαδικασίας είναι ο ίδιος ο Οτζαλάν, ο οποίος πρέπει να έχει ιδρυτικό ρόλο. Οι επισκέψεις του κόμματος στον ίδιο τον Κούρδο ηγέτη, αλλά κυρίως η επίσκεψη της διακομματικής κοινοβουλευτικής αντιπροσωπείας δείχνουν ότι και η κυβέρνηση αντιλαμβάνεται σε ένα βαθμό τον κεντρικό ρόλο και επιρροή που πρέπει να έχει ο Οτζαλάν. Φαίνεται ακόμα να του αναγνωρίζεται ο πρωταγωνιστικός ρόλος στις διαπραγματεύσεις. Αυτό το δεδομένο είναι μια ιστορική κατάκτηση του ίδιου του κουρδικού κινήματος. Από την άλλη υπάρχει ο φόβος να περιοριστεί ο ρόλος του Οτζαλάν μόνο στο επίπεδο του αφοπλισμού και να μετατραπεί σε ένα συνομιλητή των δυνάμεων ασφάλειας της Τουρκίας και όχι του ανώτατου πολιτικού επιπέδου.
Τα κεκτημένα του 2025 στο Κουρδικό
Μέχρι στιγμής το 2025 μπορεί να καταγραφεί και ως μια χρονιά με περιορισμένα, αλλά ουσιαστικά αποτελέσματα στη διαδικασία ειρήνευσης. Από τη μια πλευρά, το κουρδικό κίνημα υπό την καθοδήγηση Οτζαλάν προχώρησε στην απόφαση για διάλυση του ΡΚΚ, στην αποχώρηση μονάδων του αντάρτικου από συγκεκριμένες περιοχές της Τουρκίας και του βορείου Ιράκ, στην απόφαση για αφοπλισμό με τη συμβολική εκδήλωση καύσης των όπλων 30 ανταρτών. Από την άλλη πλευρά, σιωπηλά το τουρκικό κράτος έχει βελτιώσει τις συνθήκες φυλάκισης του Οτζαλάν, προχώρησε σε σχετική ελευθεροποίησης των επαφών των οργανωμένων συνόλων μαζί του στις φυλακές Ιμραλί, παγιοποίησε την καταδίωξη Κούρδων πολιτικών στελεχών και ακτιβιστών, ενώ έδωσε τέλος σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Παράλληλα συναίνεσε στη δημιουργία της κοινοβουλευτικής επιτροπής που θα είναι αρμόδια για την συγκρότηση ενός νομικού πλαισίου επίλυσης των εσωτερικών πτυχών του Κουρδικού προβλήματος. Όλα αυτά όντως μπορούν να θεωρηθούν ως τα ελάχιστα σε ένα 12μηνό «αργών» εξελίξεων. Ωστόσο είναι γεγονός ότι η σημασία τους έγκειται στο ότι είναι μη ανατρέψιμα και η όποια διαδικασία συνεχιστεί το 2026 είναι αναγκασμένη να βασιστεί στα προαναφερθέντα κεκτημένα.
Το ζήτημα της κοινωνικοποίησης της διαδικασίας και οι αντιφάσεις της ειρήνης
Κεντρικό πρόβλημα της τρέχουσας διαδικασίας συνιστά η απουσία της κοινωνικοποίησής της. Η ειρήνη που προωθείται από τους κυρίαρχους πολιτικούς και κρατικούς δρώντες δεν συγκροτεί κατ’ ανάγκην το τέλος της σύγκρουσης, αλλά συχνά λειτουργεί ως μια στρατηγική «παύση», εντός της οποίας αναδιαρθρώνεται η ίδια η «οικονομία του πολέμου». Στο πλαίσιο αυτό, η προσέγγιση της κυβέρνησης του ΑΚΡ αντιλαμβάνεται τη διαδικασία κυρίως ως εργαλείο σταθεροποίησης και οικονομικής αξιοποίησης της περιφέρειας της Τουρκίας, με στόχο το άνοιγμα νέων αγορών και τη διεύρυνση των πεδίων δράσης του τουρκικού κεφαλαίου, ιδιαίτερα στην ευρύτερη Μέση Ανατολή.
Αυτή ακριβώς η αντίληψη εξηγεί και τη συστηματική απουσία μαζικοποίησης και ουσιαστικής κοινωνικής συμμετοχής στη διαδικασία. Η ειρήνη δεν παρουσιάζεται ως συλλογικό κοινωνικό πρόταγμα, αλλά ως τεχνοκρατική και κρατικά ελεγχόμενη διαχείριση ενός «προβλήματος ασφάλειας». Ως αποτέλεσμα, η κοινωνία παραμένει θεατής και όχι υποκείμενο της διαδικασίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, αναδεικνύεται η ανάγκη οικοδόμησης μιας εναλλακτικής ειρήνης «από τα κάτω», ενός ειρηνικού καθεστώτος που δεν θα περιορίζεται στη διακοπή της ένοπλης σύγκρουσης, αλλά θα εδράζεται στη δημοκρατική συμμετοχή, την κοινωνική δικαιοσύνη και την πολιτική αναγνώριση.
Οι διαφορετικές τακτικές της αντιπολίτευσης
Η αδυναμία κοινωνικοποίησης της διαδικασίας συνδέεται άμεσα και με τις εσωτερικές αντιφάσεις και τις διαφορετικές στρατηγικές της αντιπολίτευσης. Το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP), ως κύρια δύναμη της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης, ακολουθεί μια πολιτική άμεσων και καθημερινών αντιδράσεων απέναντι στην κρατική καταστολή και τις διώξεις της κυβέρνησης. Η τακτική αυτή, αν και αναγκαία για την πολιτική επιβίωση του κόμματος, εγκλωβίζει το CHP σε μια λογική διαρκούς άμυνας, περιορίζοντας τη δυνατότητα διαμόρφωσης μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής παρέμβασης στο κουρδικό ζήτημα.
Αντιθέτως, το φιλοκουρδικό Κόμμα Δημοκρατίας και Ισότητας των Λαών (DEM Parti) υιοθετεί μια πιο μακροπρόθεσμη στρατηγική «υπομονής» και πολιτικής σταθερότητας. Επιχειρεί να διατηρήσει ενεργή τη διαδικασία επίλυσης του κουρδικού, χωρίς να ταυτίζεται με τα κόμματα της εξουσίας, ενώ ταυτόχρονα αποφεύγει τη ρήξη που θα κατέστρεφε όλους τους διαύλους επικοινωνίας με τον Ερντογάν. Η στάση αυτή στοχεύει στη διατήρηση της πολιτικής αυτονομίας και της ισχύος του κόμματος εντός της αντιπολίτευσης, αλλά εμπεριέχει και το ρίσκο της πολιτικής απομόνωσης.
Ωστόσο, η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των δυνάμεων της αντιπολίτευσης οδηγεί σε χαμένες ευκαιρίες μεγιστοποίησης της επιρροής τους. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η απουσία του CHP από κρίσιμες κοινοβουλευτικές πρωτοβουλίες, όπως μια ενδεχόμενη αποστολή στον Αμπντουλάχ Οτζαλάν, που θα μπορούσε να αναβαθμίσει πολιτικά τη διαδικασία και να της προσδώσει ευρύτερη θεσμική νομιμοποίηση. Σε κάθε περίπτωση το 2026 εμφανίζεται ως το πλέον κομβικό σημείο του μέλλοντος των Κούρδων και της Τουρκίας στην περιοχή.
* Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών -Πανεπιστήμιο Κύπρου